Du mal'san'o'j en Esperant'o
Kia-ism'o
Tiom-kiom-ism'o
H. A. de Hoog
Aranĝ'is: Frank'o Luin
ISBN 91-7303-136-4
ink'o@omnibus.se
http://www.omnibus.se/ink'o
Novembr'o 2001
La en'hav'o de ĉi tiu libr'et'o est'as re'pres'o de artikol'seri'o, kiu aper'is en la rubrik'o ”Ni'a Lingv'o” sur la paĝ'o'j de Di'a Regn'o, organ'o de Kel'i (Krist'an'a Esperant'ist'a Lig'o Inter'naci'a), en la jar'o'j 1949-1952.
De divers'a'j flank'o'j oni pet'is la redakci'o'n aŭ mi'n mem aper'ig'i ĝi'n en libr'o'form'o, por ke ĝi trov'u pli ampleks'a'n leg'ant'ar'o'n. Mi est'as tre dank'a al la el'don'int'o, ke li ebl'ig'as la plen'um'o'n de tiu pet'o.
Star'ig'it'e antaŭ la demand'o aper'ig'i la traktat'o'n en ĝi'a original'a form'o aŭ nur post re'verk'ad'o kaj revizi'ad'o, mi decid'is post profund'a konsider'o elekt'i la unu'a'n metod'o'n. Mult'a'j ja tim'as la ”sek'ec'o'n” de tem'o'j gramatik'a'j kaj mi kred'as, ke la nun'a form'o, en kiu divers'a'j paragraf'o'j est'as respond'o'j al ricev'it'a'j demand'o'j, aprob'o'j aŭ kritik'o'j, pov'as mult'e kontribu'i al la viv'ant'ec'o de la trakt'ad'o.
Kiu dezir'as kon'i la intenc'o'j'n de la aŭtor'o kaj la cel'o'n de ĉi tiu el'don'o, tiu leg'u unu'e la fin'a'n paragraf'o'n (§107).
Mi dank'as la mult'a'j'n sam'ide'an'o'j'n, kiu'j instig'is mi'n dum la verk'ad'o de mi'a'j artikol'o'j per si'a'j aprob'o'j, konsil'o'j aŭ kritik'o'j.
h. a. de hoog
La plej mal'facil'a vort'o en Esperant'o sen'dub'e est'as la ĉi supr'a, sen'kulp'e aspekt'ant'a kvar'liter'a vort'et'o.
En la last'a'j vesper'o'j, kompar'ant'e, ord'ig'ant'e kaj klasifik'ant'e mi'a'j'n not'o'j'n, mi preskaŭ sent'is koler'o'n, abomen'o'n, eĉ furioz'o'n, ĉar ĉiam de'nov'e, kiam mi kred'as mi'n trov'int'a kontent'ig'a'n kaj sistem'a'n grup'ig'o'n, mi renkont'as i'a'n ”kiel” kiu ne vol'as adapt'iĝ'i al mi'a sistem'o kaj kvazaŭ rikan'ant'e eskap'as ĉiu'j'n mi'a'j'n klopod'o'j'n. La ĉikan'ul'o!
”Efektiv'e”, mi ĝem'is, ”la gramatik'o ne ekzist'is en la ĉiel'o antaŭ ol nask'iĝ'is hom'o'j” kaj subit'e sent'is mi'n konsol'it'a de tiu admon'o de mi'a sub'konsci'o, kie tiu saĝ'a el'dir'o jam kuŝ'is mult'eg'e da jar'o'j de post la moment'o kiam mi leg'is la ĉarm'a'n ”Esprim'o de sent'o'j en Esperant'o” de ni'a Edmond Privat.
Kio'n far'i? Deklar'i si'n venk'it'a de tiu simpl'a kvar'liter'o?
(kar'a leg'ant'o, rimark'u la bel'a'n invent'o'n, kiu nask'is tiu'n last'a'n vort'o'n! Invers'a efik'o! dank’al Kalocsay!) Unu'senc'e, jes, mi est'as venk'it'a kaj rezign'as pri la honor'o verk'i ĉio'n'solv'ant'a'n artikol'o'n pri kiel. Ali'flank'e mi uz'ad'os la konven'a'n okaz'o'n el'met'i la mal'facil'aĵ'o'j'n kiu'j'n oni renkont'as ĉe la pri'trakt'o de tiel simpl'a vort'et'o kiel ”kiel”.
Kie est'as ĝi'a lok'o en ni'a kar'a cent'jar'o'j'n-mal'nov'a sistem'o de vort'spec'o'j?
Unu'a'lok'e ĝi est'as adverb'o.
a. demand'a adverb'o de manier'o:
Kiel viv'as la indiĝen'o'j de Afrik'o? Kiel vi fart'as?
b. ek'kri'a adverb'o de manier'o:
Kiel mi paŝ'os apud mi'a patr'o, kaj kiel avi'nj'o mi'n admir'os!
(el ”La ne'venk'ebl'a ĝen'o”, trad. Faulhaber).
c. demand'a adverb'o de grad'o:
Kiel alt'a est'as tiu tur'o?
d. ek'kri'a adverb'o de grad'o:
Kiel grand'a'j est'as vi'a'j far'o'j! (Ps. 92: 5) Kiel bel'a'j est'as vi'a'j
paŝ'o'j en sandal'o'j! (Alt'a Kant'o 7: 1) Kiel majest'a est'as Vi'a
nom'o sur la tut'a ter'o! (Ps. 8:9).
La demand'a adverb'o kiel pov'as est'i la unu'a vort'o de ne'rekt'a demand'o. En tiu okaz'o la adverb'a karakter'o est'as klar'a, sed sam'temp'e la adverb'o jam hav'as iom'et'e la karakter'o'n de konjunkci'o, do e. konjunkci'et'a adverb'o.
Mi demand'is kiel tio est'as far'at'a. Li inform'iĝ'is kiel alt'a la tur'o est'as.
Sed post ĉef'propozici'o kiu neniel esprim'as demand'o'n, ni hav'as jam nov'a'n kaz'o'n, nom'e la adverb'a karakter'o pli mal'fort'iĝ'as kaj la konjunkci'a karakter'o far'iĝ'as pli fort'a.
f.
konjunkci'a adverb'o.
Mi sci'as kiel tio est'as far'at'a. Ni vid'is kiel unu cign'o frap'is per si'a'j flug'il'o'j la marmor'a'n rok'o'n. (”Fabel'o'j” de And.).
Far'u kiel oni ordon'as al vi. Vid'u kiel bon'a est'as la Etern'ul'o (Ps. 34: 8). Maria rigard'is kiel la mal'jun'a man'o trans'kur'as la paper'o'n (Fab. de And.).
Nov'a ŝtup'o est'as ating'it'a se la sub'propozici'o en si'a tut'ec'o esprim'as la manier'o'n de la ĉef'propozici'a ag'o. Tamen, ĝust'e la fakt'o ke la sub'propozici'o rilat'as al la verb'o kiu esprim'as tiu'n ag'o'n kaj ne al la tut'a ĉef'propozici'o, sent'ig'as ni'n ke la adverb'a karakter'o de kiel ankoraŭ ne tut'e perd'iĝ'is. Tial ni parol'as pri g. adverb'a konjunkci'o.
Li viv'as kiel plaĉ'as al li. Skrib'u tio'n kiel mi dir'is al vi.
Pur'a konjunkci'o la vort'o kiel far'iĝ'as nur, se la sub'propozici'o rilat'as al la tut'a en'hav'o de la ĉef'propozici'o.
h. konjunkci'o.
Da reĝ'a vin'o est'is mult'e, kiel dec'is al la reĝ'o (Ester 1: 7) Li far'iĝ'is profesor'o, kiel mi jam atend'is antaŭ'e. Ili ne bezon'is almoz'e lev'i la man'o'n, kiel ili asert'is kun fier'o. (Fab.
de And.) Viv'is iam vir'o, sever'a kred'ant'o, kiel oni dir'is pri li. (Fab. de And.) Plej mult'a'n labor'o'n kaŭz'is al pa'nj'o la fend'o, kiel ŝi konfes'as (Faulhaber, Ne'venk'ebl'a ĝen'o).
En tia'j fraz'o'j la enigm'a vort'o kiel preskaŭ tut'e aŭ tut'e perd'is si'a'n origin'a'n senc'o'n. Ĝi ne plu esprim'as manier'o'n aŭ grad'o'n, sed est'as nur'a gramatik'a lig'il'o.
Tio de'nov'e pruv'as la asert'o'n de la grand'a gramatik'ist'o Kruisinga: ”La konjunkci'ec'o de iu vort'o est'as en invers'a rilat'o kun ĝi'a semantik'a individu'ec'o”.
Nur kiel interes'a'n flank'a'n rimark'o'n mi al'don'u ke ekzist'as gramatik'ist'o'j kiu'j nom'as la vort'o'n kiel uz'it'a'n en tia'j fraz'o'j ne konjunkci'o, sed rilat'a pronom'o.
Efektiv'e, ankaŭ tiu opini'o est'as prav'ig'ebl'a. Nom'e, rilat'a pronom'o pov'as hav'i tut'a'n propozici'o'n kiel antecedent'o'n (rilat'at'o'n).
Esperant'o uz'as en tia'j kaz'o'j la rilat-pronom'o'n kio. Kompar'u nun la last'a'n fraz'o'n el par. 6 kun:
Plej mult'a'n labor'o'n kaŭz'is al pa'nj'o la fend'o, kio'n ŝi konfes'is nur post'e.
Mi neniel kuraĝ'as asert'i ke per mi'a'j ekzempl'o'j la tut'a ŝtup'ar'o inter la adverb'o kiel kaj la konjunkci'o est'as ilustr'it'a. Ankaŭ mi ne asert'as ke est'as neces'e far'i tiom da disting'o'j. Mi nur vol'as pruv'i ke la gramatik'o de iu lingv'o, ankaŭ de Esperant'o, est'as komplik'a afer'o, simpl'e pro la fakt'o ke la lingv'o est'as instrument'o de la hom'a mens'o, la plej komplik'a afer'o en la mond'o. Mi'a intenc'o est'as iom avert'i kontraŭ la ”terur'a'j simpl'ig'ant'o'j”, kiu'j ne vid'as disting'o'j'n kaj kun'bala'as ĉiu'j'n kaz'o'j'n en unu grand'a'n rub'aĵ'o'n.
Unu fraz'o pov'as aparten'i al du kategori'o'j, sed ne sam'temp'e; tio de'pend'as de la senc'o.
Pren'u ekzempl'e la Zamenhof'an fraz'o'n (el Fabel'o'j): Li grand'anim'e pardon'is kiel dikt'is li'a krist'an'a dev'o.
Leg'it'e kun nur et'a paŭz'o post pardon'is, la sub'propozici'o aparten'as al kategori'o g. kaj esprim'as la manier'o'n laŭ kiu li don'is si'a'n pardon'o'n.
Leg'it'e kun klar'e mark'it'a paŭz'o kaj kun fal'ant'a ton'o en la prononc'ad'o de la vort'o pardon'is, la sam'a fraz'o aparten'as al h. kaj kiel est'as pur'a konjunkci'o.
En tia'j okaz'o'j la kun'tekst'o decid'as pri la ĝust'a senc'o.
De la adverb'o kiel do ir'as kontakt'faden'o'j al la konjunkci'o
kiel. Ali'flank'e ni vid'os ke kiel pov'as ankaŭ al'pren'i la karakter'o'n de rilat'a vort'o t. e. ĝi re'send'as al antaŭ'a substantiv'o aŭ
pronom'o. Ĉi tie ni pov'as disting'i 2 kaz'o'j'n:
k. rilat'a konjunkci'a adverb'o (kompar'u kun f).
Oni aŭd'is muzik'o'n en tia manier'o kiel ĝi plej plaĉ'is al la plen'um'ant'o'j. (Fab. de And. III 50.) La manier'o'n kiel kondut'i en bon'a societ'o, li neniam el'lern'os. (Pl. Gram. 2a el'don'o par. 369 b.) Tio est'as bon'a ekzempl'o kiel oni dev'as ag'i por hav'i sukces'o'n.
Li don'is al mi klar'ig'o'n kiel li venk'is la mal'facil'aĵ'o'j'n.
Tiu libr'o en'hav'as la rakont'o'n kiel ŝi far'iĝ'is reĝ'in'o.
Du'a'lok'e la rilat'a vort'o kiel pov'as al'pren'i la karakter'o'n de rilat'a pronom'o aŭ prepozici'o laŭ tio, ĉu ĝi en'konduk'as epitet'a'n sub'propozici'o'n aŭ sol'a'n vort'o'n.
Ekz: Kiel funkci'as kiel prepozici'o en:
1. Vi'a opini'o est'as sam'a kiel mi'a.
2. Kaj vi pens'as ke Mi est'as tia kiel vi. (Ps. 50: 21)
3. Ne ekzist'as far'o'j kiel Vi'a'j far'o'j. (Ps. 86: 8)
4. Ĉu vi ne sci'as ke tia hom'o kiel mi facil'e diven'os? (Genez'o 44: 15)
Ĝi funkci'as kiel rilat'a pronom'o en ekz.:
1. Ili ne rest'ig'is tia'n riĉ'ec'o'n kiel la hom'o'j asert'is (Fab III. 23)
2. Ĉu en ĝi trov'iĝ'as tia sam'a bel'a kol'tuk'o kiel Kristin'o hav'as
(Fab. III 89.)
3. Oni de'tranĉ'is fajf'il'o'n de la salik'o kiel li ricev'is jam de ali'a'j
salik'o'j (Fab. III. 48).
Mi plen'e konsci'as ke §10 el'vok'os kritik'o'n. Tial mi dev'as pli fund'e trakt'i tia'j'n uz'ad'o'j'n de kiel, kiu'j ig'as ni'n trans'paŝ'i la lim'o'j'n de la regn'o kie la kompar'a funkci'o de kiel reg'as.
Kelk'a'j rimark'o'j en'konduk'u tiu'n trakt'aĵ'o'n.
Por Esprim'i Kompar'o'j'n ZAMENHOF Elekt'is La Vort'o'n Kiel.
Mi pet'os la pres'ist'o'n pres'i la last'a'n fraz'o'n per la plej ”gras'a'j” liter'tip'o'j pri kiu'j li dispon'as. Ĉar mult'a'j nun'temp'a'j Esperant'ist'o'j, fervor'a'j ĉas'ist'o'j post ”pli logik'a'j form'o'j” preter'vid'as intenc'e aŭ ebl'e pro blind'ec'o la simpl'a'n konstat'o'n kiu'n ĝi en'hav'as. Nur en escept'a'j kaz'o'j Zamenhof uz'as ”kiom” aŭ ”kia” en kompar'a senc'o, kaj tiam ĉiam en korelativ'ec'o kun tiom aŭ tia.
Per si'a elekt'o de kiel Zamenhof far'is grav'a'n simpl'ig'o'n kompar'e kun la manier'o laŭ kiu'j naci'a'j lingv'o'j esprim'as kompar'o'j'n. Tie oni uz'as adverb'o'j'n, prepozici'o'j'n aŭ konjunkci'o'j'n por tiu funkci'o kaj oft'e ia prepozici'o est'as uz'at'a konjunkci'e aŭ invers'e.
La nederlanda lingv'o hav'as ”als” kaj ”gelijk”, la angl'a ”as”
kaj ”lik'e”, la german'a ”wie” kaj ”gleich”, la sved'a ”såsom” kaj ”lik”. La franc'o'j hav'as nur ”comme” kaj est'as kontent'a'j pri tio.
Angl'a'j lingv'ist'o'j kverel'et'as pri la klasifik'o de ”lik'e”. Mal'modern'ul'o'j dir'as: ”ĝi est'as prepozici'o kaj uz'i ĝi'n konjunkci'e est'as ekstrem'e vulgar'e”.
Ali'a'j kontest'as tio'n pro la simpl'a fakt'o ke la lingv'o'far'ant'a amas'o ne sekv'as tiu'n regul'o'n! Gaj'a ŝerc'em'ul'o kiel Prof. Leacock rid'ind'ig'as la ne'neces'a'n disting'o'n, kaj ĉiu pov'as konklud'i ke la simil'ec'o inter prepozici'o'j kaj konjunkci'o'j est'as tiel grand'a ke est'as oft'e tut'e ne'ebl'e disting'i inter ambaŭ spec'o'j.
Esperant'ist'o'j evident'e est'as tro serioz'a'j por akcept'i i'o'n tia'n kaj daŭr'ig'as sen'senc'a'j'n disput'o'j'n pri tia'j afer'o'j, asert'ant'e ekzempl'e: ”Dum est'as prepozici'o, do (atent'u tiu'n do) ĝi ne pov'as est'i konjunkci'o”.
Ali'flank'e ekzist'as neni'a fiks'a lim'o inter adverb'o'j kaj prepozici'o'j. Eĉ en Esperant'o adverb'o'j est'as uz'at'a'j prepozici'e, ekz: ”rilat'e tio'n, koncern'e mi'n k. c. En tiu kaz'o la ”akuzativ'a”
n est'as al'don'at'a por indik'i la prepozici'a'n funkci'o'n. Sed ĝeneral'e Esperant'o ne hav'as tia'j'n laŭ'form'a'j'n karakteriz'il'o'j'n por indik'i la vort'spec'o'j'n.
Tial est'us mult'e pli saĝ'e kaj raci'e, se la esperant'ist'a'j gramatik'ist'o'j tut'e rezign'us pri la determin'ad'o de la vort-klas'o'j en mult'a'j kaz'o'j kie ia vort'o est'as nur'a ”form-vort'o”, kie la funkci'o est'as primar'a kaj la senc'o nur du'a'rang'a.
La ĉin'o'j jam dum jar'cent'o'j parol'as pri ”plen'a'j vort'o'j” kaj ”mal'plen'a'j vort'o'j”. lom post iom la okcident'lingv'a'j gramatik'ist'o'j vid'as la avantaĝ'o'j'n kaj la prav'ec'o'n de tia divid'o.
Jam antaŭ kvin'dek jar'o'j ili komenc'is dub'i pri la sankt'ec'o de la fam'a'j dek (latin'de'ven'a'j) vort'kategori'o'j. Kaj nun la termin'o ”struktur'vort'o” est'as jam ĝeneral'e akcept'it'a. Sed ŝajn'as ke ĉio ĉi preter'glit'is Esperant'uj'o'n ne'rimark'it'e.
Kiam oni vek'iĝ'os en tiu land'o kaj vid'os la infan'ec'a'n stult'ec'o'n de disput'o'j pri la vort'klas'o de vort'o kiel la kompar'a kiel.
Ni simpl'e difin'u:
Kiel est'as struktur-vort'o i. a. uz'at'a por esprim'i kompar'o'j'n.
Tia el'ir'punkt'o ŝpar'os al ni la super'logik'aĵ'o'j'n de ni'a temp'o. Ĉar la simpl'ec'o de la Zamenhofa kiel ne plaĉ'as kaj kontent'ig'as kelk'a'j'n mal'modern'a'j'n modern'ul'o'j'n.
Kaj kiel sekv'o aper'as la monstr'aĵ'o'j: hom'o-kia-mi, larĝ'a-kiom-man'plat'o, dik'a-kia-pork'o, pez'a-kiom-fer'o.
Rid'ind'a afer'o!? Cert'e, se tia'j form'o'j est'us uz'it'a'j de kelk'a'j sen'influ'a'j unu'op'ul'o'j. Tiam oni pov'us ŝultr'o'lev'ant'e dir'i: ”Pri gust'o'j oni ne disput'u”. Sed ali'a est'as la afer'o, se influ'riĉ'a'j hom'o'j komenc'as instru'i tia'j'n nov'aĵ'o'j'n. Tiam konven'as avert'o'j!
Por esplor'i la uz'ad'o'n de la kompar'a kiel ĉe Zamenhof mi ekzamen'ad'is kvar el li'a'j verk'o'j el divers'a'j period'o'j de li'a viv'o:
1e. La Rab'ist'o'j el 1908 (R)
2e. Mart'a el 1910 (M)
3e. Grand'a'j part'o'j el la Mal'nov'a Testament'o (Psalm'ar'o el
1908, ali'a'j part'o'j inter 1912-1915; Kp. Or'ig. Verk. p ̧. 472)
4e. Fabel'o'j de Andersen, IIIa part'o, ver'ŝajn'e el 1914–1917 (F).
Intenc'e mi elekt'is ne la unu'a'j'n verk'o'j'n de Zamenhof, sed kelk'a'j'n el la period'o post 1905, en kiu Zamenhof kvazaŭ febr'e traduk'ad'is por don'i la lingv'o'n Esperant'o'n ”kun ĝi'a tut'a ver'a kaj unu'form'a spirit'o”, el la period'o pri kiu Zamenhof mem skrib'is: ”En mi'a propr'a kap'o la tut'a lingv'o kun ĉiu'j ĝi'a'j nuanc'o'j hav'as form'o'n tut'e difin'it'a'n kaj preciz'a'n” (Let. de Z.
73). *) Mi sci'as ke la ”Londona Bibli'o” ne hav'as preciz'e la original'a'n Zamenhof'an tekst'o'n, sed kompar'ant'e grand'a'j'n part'o'j'n de tiu bibli'o kun la original'a tekst'o, mi trov'is ke la ŝanĝ'o'j de la Londona komitat'o neni'e koncern'is la t.n. tabel'vort'o'j'n.
Ankaŭ la tekst'o de ”Fabel'o'j” est'as, post la mort'o de Za* Post'e mi pli'vast'ig'is mi'a'n esplor'o'n je ĉiu'j verk'o'j de Zamenhof kaj ven'is al la sam'a'j konklud'o'j. kuraĝ'as akcept'i ke oni las'is la ”korelativ'o'j'n” ne'tuŝ'it'a.
menhof, korekt'it'a, sed ankaŭ rilat'e tiu'n libr'o'n mi kuraĝ'as akcept'i ke oni las'is la ”korelativ'o'j'n” ne'tuŝ'it'a'j!
Efektiv'e, la ”korekt'ad'o” de la Zamenhofa uz'ad'o de kiel k.
t. p. komenc'iĝ'is nur proks. 1930.
La kompar'a senc'o de kiel ne est'as ĉiam sam'e klar'a.
Oni pov'us disting'i mult'a'j'n kaz'o'j'n.
Por ating'i mi'a'n cel'o'n, mi elekt'is kiel el'ir'punkt'o'n la uz'ad'o'n de kiel post substantiv'o akompan'it'a de la adjektiv'a pronom'o tia.
Jen kelk'a'j ekzempl'o'j de Zamenhof:
1. Ĝi est'os mal'ferm'it'a ankaŭ al tia mizer'a est'aĵ'o kiel mi. (F.
152) 2. Ĉu mi pov'us trov'i tia'n hom'o'n kiel li. (Ge'n. 41: 38) 3. Sed vi, kiu est'as tia sam'a hom'o kiel mi (Ps. 55: 13) 4. Tia knab'eg'o kiel vi, kiu ... (R 18) 5. ... la reputaci'o de tia'j ofic'ej'o'j kiel mi'a (M 72) 6. Ĉu ĉiu el ili ne pov'us iam sub'fal'i al tia sort'o kiel tiu sort'o, kiu ... (M 139) Ankaŭ kun predikativ'a tia 7. Mi ne est'as tia kiel la ali'a'j (F 35) 8. Ili est'as tia'j kiel vi (Ju ̧. 8: 18) 9. La last'a foj'o ne est'os tia kiel la unu'a (Da'n. 11: 29) 10. Vi pens'is ke Mi est'as tia kiel vi (Ps. 50: 21)
Zamenhof do konsekvenc'e uz'ad'is tia ... kiel en ĉi tiu kaz'o. Oni
pov'us nom'i ĝi'n: la klasifik'a kiel. Nom'e: la person'o aŭ afer'o
indik'it'a'j per la substantiv'o aŭ pronom'o en'konduk'it'a'j per kiel
serv'as kiel ekzempl'a ekzempler'o de si'a klas'o:
Tia hom'o kiel li = hom'o de la klas'o, kiu'n ”li” reprezent'as
= li'a-klas'a hom'o.
Tia est'aĵ'o kiel mi = mi'a-spec'a est'aĵ'o.
Tia'j hom'o'j kiel vi'a edz'o (M 96) = hom'o'j de la klas'o, pri kiu vi'a edz'o est'as ekzempl'o.
Korekt'i Zamenhof est'as afer'o tre delikat'a. Mi tut'e ne vol'as asert'i ke li neniam erar'is, sed ... sen ia ajn dub'o li est'is la plej kompetent'a Esperant'ist'o! Tio dev'us avert'i ĉiu'j'n kiu'j aŭdac'as entrepren'i tia'j'n korekt'o'j'n!!
Nun'temp'e ”oni” vol'as kred'ig'i al ni ke Zamenhof en ĉi tiu kaz'o erar'is. Post tia ja ”pov'as logik'e sekv'i nur kia”, oni instru'as. Naiv'a'j logik'ul'o'j!!
Ĉu Zamenhof ver'e ne rimark'is la pli grand'a'n akord'o'n kiu ekzist'as inter tia ... kia ol inter tia ... kiel? Kiu est'as sufiĉ'e naiv'a supoz'i i'o'n tia'n?
Kaj tamen li elekt'is tia ... kiel en ĉi tiu kaz'o. Tio do cert'e okaz'is pro i'a'j motiv'o'j, ne pro sen'zorg'ec'o aŭ mank'o de logik'o.
Ver'e, ankaŭ tia ... kia est'as de li uz'it'a. Sed ... en diferenc'a'j kaz'o'j.
”Terur'a'j simpl'ig'ant'o'j”, ŝat'ant'e pens'i rekt'lini'e, vol'as aŭtomat'e uz'i kia’n post ĉiu'j tia’j. Ili ja postul'as ”konsekvenc'a'n lingv'o-uz'ad'o'n ”!
Sed eĉ mi'a kar'a Plen'a Gramatik'o (par. 390 c) ŝancel'iĝ'as kaj si'n'gard'e dir'as: ”Ŝajn'as pli gramatik'e en'konduk'i la sub'propozici'o'n per kia”.
Kio do pov'as est'i la Zamenhofa motiv'o por tia ... kiel?
Mi kred'as, ke ĝi pov'us est'i jen'a:
En ĉi tiu kaz'o la korelativ'ec'o inter tia kaj kiel mank'as.
Tio'n mi esper'as pruv'i en la daŭr'ig'o!
Pri Korelativ'ec'o La vort'o ”korelativ'a” (de la latin'a cum = kun, + relatum = met'it'a en rilat'o'n) en si mem esprim'as ne pli ol ke ekzist'as ia reciprok'a rilat'o inter du aŭ pli da afer'o'j. En la lingv'ist'ik'o ĝi est'as uz'at'a laŭ du manier'o'j, tiel ke oni pov'as parol'i pri a. korelativ'ec'o en la vort'form'ad'o b. korelativ'ec'o en la sintaks'o.
a. La vort'vic'o ia, tia, kia, ĉia, neni'a est'as form'it'a tut'e laŭ la sam'a manier'o kiel ekz. ie, tie, kie, ĉie, neni'e. Tial oni dir'as ke inter tiu'j du vic'o'j ekzist'as korelativ'ec'o. Ĉiu Esperant'ist'o sci'as ke en Esperant'o trov'iĝ'as naŭ tia'j korelativ'a'j vic'o'j, kiu'j form'as la kon'at'a'n tabel'o'n de ”korelativ'o'j”.
b. Sed tia'n korelativ'ec'o'n oni nepr'e ne inter'miks'u kun la sintaks'a korelativ'ec'o.
Sintaks'a korelativ'ec'o ekzist'as se du vort'o'j, hav'ant'a'j simil'a'n senc'o'n kaj funkci'o'n est'as uz'at'a'j paralel'e en reciprok'a de'pend'ec'o.
Ekzempl'o'j:
Kaj la patr'o kaj la patr'in'o mort'is.
Li nek aŭskult'is nek parol'is.
Ĉu pluv'as, ĉu hajl'as, ni for'ir'os.
Kia patr'o, tia fil'o.
Kiom da kap'o'j, tiom da ĉap'o'j.
Unu'part'e ... ali'part'e.
Ne nur ... sed ankaŭ.
Ju pli ... des pli.
Kio'n mi promes'as, tio'n mi far'as.
Se oni pri'stud'as ĉi tiu'j'n ekzempl'o'j'n oni rimark'as, ke la du membr'o'j de tia korelativ'a du'op'o 1. aparten'as al la sam'a vort'spec'o.
2. est'as reciprok'e de'pend'a'j 3. hav'as la sam'a'n gramatik'a'n funkci'o'n Se tiu paralel'ism'o ne ekzist'as, oni ne pov'as parol'i pri korelativ'a par'o. Por tuj don'i ekzempl'o'n: la vort'o'j pli ... ol, ne form'as korelativ'a'n par'o'n. Ni pren'u: Li est'as pli grand'a ol mi. Pli grand'a form'as fortik'a'n tut'o'n, la rilat'o inter pli kaj grand'a est'as tiel fort'a ke la vort'o ”pli” ne plu hav'as ebl'o'n form'i par'o'n kun ol.
En: mi est'is tiel lac'a, ke mi ne plu pov'is pens'i, la du'op'o tiel ... ke, ne form'as korelativ'a'n par'o'n, ĉar la gramatik'a paralel'ism'o tut'e mank'as.
Nun ni re'ir'u al la Zamenhofaj fraz'o'j de §13 por esplor'i la eventual'a'n korelativ'ec'o'n.
Ni rigard'u ”tia hom'o kiel li”.
Tia est'as adjektiv'a pronom'o, do spec'o de ĝeneral'a adjektiv'o, kiu simpl'e alud'as al ”spec'o” kaj ”kvalit'o”. Mult'a'n valor'o'n ĝi ne hav'as, oni pov'us ĝi'n el'las'i sen ŝanĝ'o de senc'o (kiel Zamenhof efektiv'e far'is, vid'u mal'supr'e). Ĝi est'as determin'ant'a vort'o kaj form'as kvazaŭ unu tut'o'n kun la substantiv'o hom'o.
Kiel form'as kun la pronom'o ”li ” vort'grup'o'n, kiu serv'as kiel suplement'o al la antaŭ'a substantiv'o, kaj sam'temp'e difin'as la rilat'o'n inter hom'o kaj li, nom'e, ke la last'a indik'as la klas'o'n, la spec'o'n de la unu'a. Ĝi do est'as pur'a prepozici'o.
En Esperant'o, kiu ne hav'as lingv'ist'ik'a'n histori'o'n, oni ja
ne pov'as dir'i: ”kiel est'is adverb'o, kiu evolu'is ĝis ĝi far'ig'is konjunkci'o kaj nun'temp'e eĉ serv'as kiel prepozici'o.” En Esperant'o, en ĝi'a tut'ec'o don'it'a al ni de Zamenhof, ni nur pov'as dir'i:
”kiel est'as jen adverb'o, jen konjunkci'o, jen prepozici'o.” (kp.
§11) Ĉiu'okaz'e: Kiel est'as ĉi tie kun'lig'ant'a vort'o.
Ni do klar'e vid'as ke:
1. tia kaj kiel ne aparten'as al la sam'a vort'spec'o
2. ne est'as inter'de'pend'a'j (el'las'u ja la vort'o'n tia)
3. ne hav'as simil'a'n gramatik'a'n funkci'o'n.
Do: inter ili ne ekzist'as korelativ'ec'o.
El tio sekv'as ke la rezon'ad'o ”Tia pov'as logik'e est'i sekv'at'a nur de si'a korelativ'o kia” est'as ĝis'fund'e fals'a.
Unu'a'lok'e la el'kovr'ant'o'j de tiu regul'o inter'miks'as korelativ'ec'o'n ĉe la form'ad'o kun la sintaks'a korelativ'ec'o.
Du'a'lok'e la aŭtomat'a sekv'ad'o de kia post tia ne pov'as est'i ĝust'a el lingv'a vid'punkt'o, ĉar aŭtomat'ec'o ne ekzist'as en gramatik'a'j afer'o'j. Tri'a'lok'e est'as ĝust'e la mank'o de ĉia ajn korelativ'ec'o kiu far'as la uz'ad'o'n de kia en ĉi tiu'j kaz'o'j ne'pardon'ebl'a erar'o kontraŭ la logik'o. Nom'e: Kia neniam pov'as hav'i prepozici'a'n funkci'o'n.
Zamenhof sen'dub'e sent'is tio'n, en si'a bon'eg'a lingv'o'koncept'o kaj intenc'e uz'is tia ... kiel ĉiam kaj sen'escept'e ĉiu'foj'e kiam ”kiel” est'as vort'en'konduk'a struktur'vort'o kun klasifik'a funkci'o.
La klasifik'a'n funkci'o'n de la kompar'a kiel ni trov'as ankaŭ en
kaz'o'j, kiam la kiel-suplement'o determin'as substantiv'o'n ne
akompan'at'a'n de la vort'et'o tia. Mi jam cit'is (§10) la Zamenhof'an ”far'o'j kiel vi'a'j far'o'j”. Kvankam ekzempl'o'j de tiu kaz'o
ne abund'as en la Zamenhofa literatur'o, ili cert'e ne est'as escept'a'j. Mi menci'os el divers'a'j font'o'j:
1. ver'a Dan'o kiel ni (F 66)
2. okul'o'j kiel okul'o de hom'o (Da'n. 7: 8)
3. knab'eg'o'j kiel mi (R 17)
4. har'o'j kiel plum'o'j (M 159)
El tia'j ekzempl'o'j evident'iĝ'as ke la rol'o de tia ne est'as tre
grav'a, kiel mi jam dir'is en §16. La sol'a diferenc'o est'as ke per
al'don'o de tia la klasifik'a karakter'o de la tut'a esprim'o iom pli
relief'iĝ'as. Zamenhof prefer'is uz'i tiu'n pli'fort'ig'a'n al'don'o'n
(ebl'e sub slav'a'j influ'o'j?), sed en ni'a temp'o la pli'mult'o da Esperant'ist'a'j traduk'ist'o'j kaj verk'ist'o'j uz'as tia'j'n esprim'o'j'n sen
”tia”.
Sed kaj en la kaz'o kiu'n mi nom'is en §13 kaj en ĉi last'a kaz'o (§18) Ili ĉiam pli kaj pli kutim'as uz'i la vort'o'n kia anstataŭ kiel, ”korekt'ant'e” Zamenhofon.
Montr'iĝ'as eĉ ke pri tio la divers'a'j skol'o'j (budapeŝta, amsterdama) kaj izol'ul'o'j sam'opini'as!
Jen kelk'a'j el la cent'o'j da ekzempl'o'j.
Por ŝpar'i spac'o'n mi al'don'as nur la nom'o'n de la koncern'a verk'ist'o, sed est'as ĉiam pret'a don'i inform'o'j'n pri la trov-lok'o.
1. tia'j stud'o'j kia ”La gramatik'a karakter'o de la E-aj radik'o'j”
(Paŭl Nylén) 2. hom'o'j kia'j kurac'ist'o'j (Waringhien) 3. nom'o kia Beneluks'o (id'em) 4. form'o'j kia'j Franc'uj'o, Pol'uj'o (id'em) 5. stil'ist'o kia la traduk'ant'o (Tarkony) 6. pantalon'o kia la mi'a (Faulhaber) 7. iu — kia — mi (id'em) 8. ili ne est'os tia'j kia mi (id'em) 9. honor'ind'a person'o kia la dekan'o (Mas'o'n Stuttard) 10. kap'o kia de vir'bov'o (Kruit) 11. tapiŝ'o kun kolor'o'j kia'j en bed'o (id'em) 12. objekt'o'j kia buĉ'it'a anas'o (Degenkamp) 13. Esprim'o'j kia ”Je mi'a bedaŭr'o” (id'em) 14. La pasi'o kaj anim'nobel'ec'o de Bergamin est'as la sam'a'j kia'j tiu'j kiu'j'n mi ek'kon'is (Degenkamp).
Argument'o'j De La Kia-Ist'o'j Ĉar, kiel ni vid'is, tia uz'ad'o de kia est'as nepr'e ne-Zamenhofa, oni rajt'as atend'i ke la modern'a'j verk'ist'o'j hav'os tre grav'a'j'n motiv'o'j'n pro prav'ig'i si'a'n korekt'ad'o'n de la Zamenhofa kiel.
Aŭ ĉu ankaŭ en afer'o'j kiel ĉi tia'j (pardon'u: afer'o'j kia'j ĉi tia'j!?) ekzist'as ia mod'o, sam'e kapric'a kiel la mod'o pri vir'in'a'j vest'o'j?
Efektiv'e, mi kred'as ke imit'em'o lud'as pli grav'a'n rol'o'n en la lingv'o'uz'ad'o ol mult'a'j supoz'as.
Tamen ali'a faktor'o est'as ke la nov'a form'o est'as dis'trumpet'it'a kiel pli logik'a, kaj neni'u ja ŝat'as est'i rigard'at'a kiel mal'logik'ul'o. Logik'o ja est'as sever'a di'in'o, mult'e ador'at'a en Esperant'uj'o!
Antaŭ du jar'o'j mi pri'parol'is la kaz'o'n kun unu el la verk'ist'o'j menci'it'a'j en §18. Li don'is al mi tri argument'o'j'n:
1. Oni dev'as uz'i kia, ĉar la vort'o tia antaŭ'ir'as (§13) kvankam
ĝi est'as oft'e sub'kompren'at'a (§18)
2. Oni pov'as ”komplet'ig'i ” tia'j'n esprim'o'j'n per la verb'o'form'o est'as, tio est'as kopul'o, do logik'e oni dev'as uz'i la adjektiv'a'n form'o'n kia anstataŭ la Zamenhofa kiel. Ni do hav'as:
Zamenhof skrib'is: ”knab'o kiel mi”
Komplet'ig'it'a: ”knab'o kiel mi est'as”
Korekt'it'a: knab'o kia mi est'as Mal'long'ig'it'a: knab'o kia mi 3. Zamenhof mem uz'is jen tia ... kiel, jen tia ... kia, do las'is la solv'o'n al ni.
Ni iom esplor'u tiu'j'n argument'o'j'n.
1. Pri la uz'ad'o de kia post substantiv'o + tia, por en'konduk'i ali'a'n substantiv'o'n mi jam sufiĉ'e skrib'is en §§14-17. Ni vid'is ke inter tia kaj kiel ne ekzist'as korelativ'ec'o en tia'j kaz'o'j, do ke la uz'ad'o de tia ne pov'as postul'i la paralel'a'n uz'ad'o'n de kia. Tio kompren'ebl'e pli fort'e valid'as se la vort'o tia tut'e mank'as. Ĉi tie mi nur vol'as akcent'i la prepozici'a'n karakter'o'n de kiel en esprim'o'j kiel: knab'o kiel mi.
La uz'ad'o de kia ja konduk'as al tre'eg'e strang'a lingv'a fenomen'o. Nom'e: Se la esprim'o ”hom'o'j kia'j kurac'ist'o'j” est'us ĝust'a, Esperant'o hav'us prepozici'o'n kiu'n oni pov'us plural'ig'i!
Tio est'as konsekvenc'o de la uz'ad'o de vort'o, pri kiu Zamenhof skrib'is ke ĝi est'as pur'e adjektiv'a. (L. R. pĜ64, 3a eld.), en funkci'o kun'lig'ant'a. Pur'e adjektiv'a, tio do signif'as, ke en ”hom'o'j kia'j kurac'ist'o'j” kia'j determin'as la vort'o'n kurac'ist'o'j, per kio tamen la tut'a esprim'o far'iĝ'as sen'senc'a.
La du'a argument'o ŝajn'as pli fort'a, kaj neces'ig'as mal'grand'a'n ĝeneral'a'n en'konduk'o'n.
Esperant'ist'o'j ŝat'as pruv'i si'a'j'n tez'o'j'n per komplet'ig'ad'o de ”elips'a'j fraz'o'j”.
Kelk'a'j est'as ver'e virtuoz'a'j en tio kaj sci'as per elegant'a'j komplet'ig'o'j pruv'i ĉio'n ajn.
Kiel jun'a Esperant'ist'o mi ĉe'est'is kun'ven'o'n en Amsterdam, kie iu doktor'o (ne-lingv'ist'o) pri'parol'is kelk'a'j'n tilklajn
punkt'o'j'n en la gramatik'o. Iu demand'is pri la fam'a ”tie'n kaj
re'e'n”. La kuraĝ'a doktor'o respond'is: ”Ho, tio est'as tre simpl'a,
jen la solv'o” kaj li skrib'is sur la nigr'a'n tabul'o'n:
”tie'n kaj re'e (re'turn'e ĉi tie)n.
”Jen”, li dir'is, ”la komplet'a form'o plus la mal'long'ig'o!”
La kompat'ind'ul'o tre mir'is pri la laŭt'a rid'eg'o kiu sekv'is li'a'n ”solv'o'n”.
Per tiu histori'a anekdot'o mi vol'as nur dir'i ke oni est'u tre si'n'gard'a pri elips'ec'o kaj komplet'ig'o!
Ĝeneral'e oni el'ir'as de la mal'ĝust'a ide'o ke, kiam du form'o'j ekzist'as unu flank'e de la ali'a, la mal'long'a nepr'e dev'as est'i mal'long'ig'o de la long'a. Kaj tio est'as tre mal'ĝust'a supoz'o. Jam oft'e lingv'ist'o'j atent'ig'is pri la fakt'o ke kontraŭ'e la long'a'j form'o'j est'as oft'e pli'vast'ig'o'j de la mal'long'a'j, aŭ ke ambaŭ form'o'j ekzist'is en tre fru'a period'o de la koncern'a lingv'o. El tio sekv'as ke la modern'a lingv'ist'ik'o ne plu parol'as pri elips'ec'o krom en okaz'o de nepr'a gramatik'a neces'o.
Ekz: En la fraz'o: ”Kiu est'as soldat'o, tiu sekv'u si'a'n general'o'n, kiel mi” (R. 47), la esprim'o ”kiel mi” ne est'as komplet'a per si mem, do elips'a kaj oni pov'as komplet'ig'i per ”far'os”
aŭ per ”sekv'os li'n”.
Ali'a ekzempl'o: ”Se hom'id'o, hav'ant'e bon'ras'a'n sang'o'n kaj genealogi'a'n list'o'n kiel la Arab'a'j ĉeval'o'j ...” (F. 49).
Ĉi tie ”kiel la Arab'a'j ĉeval'o'j ” ne pov'as est'i komplet'ig'o de ”list'o'n” kaj ni dev'as en ni'a mens'a al'don'i la vort'o'n ”hav'as ...
kiel la Arab'a'j ĉeval'o'j hav'as”.
Sed ĉu: ”verk'ist'o kiel Kalocsay, mal'liber'ej'o kiel La Bastille, hom'o kiel mi” k.c. esprim'as ne'komplet'a'j'n ide'o'j'n? Cert'e ne!
Ili neniel bezon'as i'a'n ajn komplet'ig'o'n.
Eĉ pli! Du'a grav'a regul'o est'as, ke la komplet'ig'o de elips'a'j fraz'o'j neniel dev'as efik'i al la gramatik'a struktur'o nek al la senc'o!
Kaj ĉu tiu kondiĉ'o plen'um'iĝ'as en la koncern'at'a kaz'o:
Ni pren'u: (Ps. 86: 8) ”Ne ekzist'as far'o'j kiel Vi'a'j far'o'j” kaj
komplet'ig'u jen'e: ”Ne ekzist'as far'o'j kiel Vi'a'j far'o'j est'as”.
Ĉu vi ne rimark'as la subtil'a'n ŝanĝ'o'n en la senc'o. La unu'a kiel est'as klasifik'a (vid'u §13), ĉe la du'a kiel la kompar'a senc'o est'as mult'e pli fort'a. Gramatik'e, kiel far'iĝ'as predikativ'a kaj post'e ni vid'os la et'a'n diferenc'o'n inter la suplement'a (”atribut'iv'a”) kiel-esprim'o kaj la predikativ'a.
Tri'e: Eventual'a verb'a komplet'ig'o de la traktat'a'j esprim'o'j pov'as okaz'i nur per est'i. Tio jam dev'as est'i avert'o! La karakter'o de ”est'i ” pov'as est'i tem'o por apart'a trakt'aĵ'o.* Ĉiu Esperant'ist'o sci'as ke Zamenhof uz'is ”kiel est'as ...” kaj ankaŭ ”kia est'as ...” Ankaŭ tio ne okaz'is pro mank'o de logik'o aŭ neglekt'em'o! Por iom ilustr'i ke tiu ”ne'konsekvenc'o” ver'e pov'us est'i nur ŝajn'a, mi cit'as el kon'at'a angl'a gramatik'o: ”Est'as tre mal'facil'e difin'i la ekzakt'a'n senc'o'n de est'i kiam tiu verb'o est'as uz'at'a por esprim'i kiel (aŭ kia) iu aŭ io est'as” (”how a person or a thing is”).
Zamenhof hav'is delikat'a'n senc'o'n por nuanc'o'j!
La konklud'o: ” ’est'as’ est'as kopul'o, do kiel est'as erar'o”, est'as ebl'e ne tut'e logik'a!
Kvar'e: Ĉu la ”komplet'ig'o” per la verb'o est'i ver'e kaj ne'kontest'ebl'e est'as la ĝust'a? Kial ne komplet'ig'i ali'manier'e?
Ekz: nom'o kiel Beneluks'o — nom'o traf'a kiel la nom'o Beneluks'o; honor'ind'a person'o kiel la dekan'o — person'o honor'ind'a kiel la dekan'o.
Kontraŭ tio ja pov'as opon'i nur tiu'j kelk'a'j unu'op'ul'o'j, kiu'j * Vid'u §§46-49.
konduk'as la konsekvenc'o'j'n ĝis la absurd'a: nobel'a-kia-sinjor'in'o!
Atent'u bon'e: mi est'as konvink'it'a ke ĉia komplet'ig'o est'as ne'neces'a, eĉ mal'permes'it'a, sed dezir'as nur demonstr'i ke per ”komplet'ig'o'j” oni pov'as ating'i pli ol unu ”solv'o'n”.
En la daŭr'ig'o mi unu'e parol'os pri la tri'a argument'o de la kia-ist'o'j: la ne'konsekvenc'ec'o de Zamenhof.
En kiu'j kaz'o'j Zamenhof uz'is ”tia ... kia”? Ĉu li ver'e est'is ne'konsekvenc'a en tio? Mi kred'as ke ne. Ni pov'as disting'i du
kaz'o'j'n:
A. Tia ... kia (aŭ kia ... tia) est'as uz'it'a se ekzist'as plen'a
gramatik'a paralel'ism'o inter ambaŭ vort'o'j, do plen'a sintaks'a
korelativ'ec'o.
Ekzempl'o'j:
1. Kia ag'o, tia pag'o; kia demand'o, tia respond'o; kia drap'o,
tia vest'o; kia fripon'o, tia baston'o; kaj plur'a'j tia'j proverb'a'j esprim'o'j el ”Proverb'ar'o”.
2. Rest'u ĉiam tia, kia vi est'as (F. 60) 3. Li ek'vid'is antaŭ si Kristin'o'n tut'e tia'n, kia'n li ŝi'n re'memor'is (F. 93), (nun'temp'e oni skrib'us, laŭ ĝeneral'a akcept'it'a regul'o, tia ... kia en ĉi tiu fraz'o).
4. Ni dev'as pren'i li'n tia, kia li est'as (F. 119).
5. Kia est'as la vir'o, tia est'as li'a fort'o (Ju ̧. 8: 21).
6. Kia est'as li'a nom'o, tia li mem est'as (1 Sam. 25: 25).
7. Ne prezent'u ŝi'n tia, kia ŝi est'is antaŭ'e (Hoŝ. 2: 3).
8. Vi est'as tia, kia'n mi ĉiam prezent'is vi'n al mi (R. 110) (vid'u la rimark'o'n ĉe la 3-a ekz.).
9. Ŝi est'is tia, kia ŝi sen'dub'e dev'is est'i (M. 22).
10. Li est'as tia, kia'j est'as ĉiu'j vir'o'j (M. 171).
En tia'j fraz'o'j la vort'o kia est'as rilat'a adjektiv'a pronom'o, ”re”-send'ant'a al la adjektiv'a pronom'o tia, kaj ambaŭ vort'o'j hav'as preciz'e la sam'a'n gramatik'a'n funkci'o'n, en la ekzempl'o'j sub 1 ili est'as epitet'o'j, en 2-10 ili est'as predikativ'o'j (Ned: naamwoordelijk deel van het gezegde of bepaling van gesteldheid).
B. En la du'a kaz'o la pronom'o kia en'konduk'as epitet'a'n sub'propozici'o'n, (oft'e nom'it'a'n ankaŭ: adjektiv'a sub'propozici'o).
1. Li lud'is tia'n rol'o'n, kia'n lud'as mult'e'kost'a tir'il'o de sonor'il'o (F. 41).
2. Ĝi far'iĝ'is tia mask'o, kia'n far'is al si Thespis (F.49).
3. Reg'is tia frost'o, kia'n ni ĉe ni ne hav'is (F.83).
4. Ŝi kuŝ'is tie en tia mizer'a stat'o, kia'n ŝi en si'a'j jun'a'j jar'o'j ebl'e pov'us toler'i (F. 94).
5. Ek'son'is tia muzik'o, kia dec'as por la kuir'ej'o (F. 130).
6. Se tio est'as brut'o el tia'j, kia'j'n oni ofer'e al'port'as al la Etern'ul'o (Lev. 27: 9).
7. En ĝi son'is tia mal'dolĉ'ec'o, kia ĝis nun neniam est'is en ŝi'a viv'o (M. 112).
8. En ili'a profund'o est'is iom da tia kun'sent'o, kun kia hom'o matur'a rigard'as naiv'a'n infan'o'n (M. 38).
9. Vi trov'iĝ'as en tia sam'a situaci'o, en kia antaŭ du monat'o'j trov'iĝ'as mi'a kuz'in'o (M. 116).
Kelk'foj'e, sed escept'e, sen tia (kp §18):
10. Mi kon'as vi'n tiel long'a'n temp'o'n, kia'n pov'as ampleks'i mi'a
memor'o (M. 175).
11. Li ĵur'is ek'brul'ig'i por li funebr'a'n torĉ'o'n, kia'n ankoraŭ neni'u reĝ'o iam hav'is (R. 60).
12. ... el'ven'is tut'a svarm'o da bel'eg'a'j grand'a'j bird'o'j, kia'j'n la anas'id'o neniam ankoraŭ vid'is antaŭ'e (F. II 40).
13. Ven'os mal'facil'a temp'o kia ne ekzist'is de tiu temp'o kiam aper'is hom'o'j (Da'n. 12: 1).
Plen'a Gramatik'o (§186 C; du'a el'don'o) dir'as ke en tia'j kaz'o'j
la pronom'o kia reprezent'as la pronom'o'n tia (en 1-9) aŭ la
adjektiv'o'n (en 10-13). Mi ne kred'as ke tio est'as ĝust'a. Oni
pov'as ja el'las'i la adjektiv'o'j'n aŭ la pronom'o'j'n tia, sen ke tio
neces'ig'us la ŝanĝ'o'n de kia en iu'n ali'a'n vort'o'n. Nur far'u la
prov'o'n:
3. Reg'is frost'o kia'n ni ĉe ni ne hav'is.
11. Li ĵur'is brul'ig'i torĉ'o'n kia'n neni'u reĝ'o iam hav'is.
Tio sufiĉ'e pruv'as ke tia rilat'as al la substantiv'o mem, kun ties eventual'a'j komplement'o'j kompren'ebl'e.
Laŭ mi'a opini'o ali'a pli kontent'ig'a klar'ig'o pri la uz'ad'o de kia pov'as est'i don'at'a.
Tial mi antaŭ'e cit'as de'nov'e la tri ekzempl'o'j'n de la rilat'pronom'a kiel, kiu'j'n mi jam don'is en §10.
14. Ili ne rest'ig'is tia'n riĉ'ec'o'n kiel la hom'o'j asert'is (F. 23).
15. Ĉu en ĝi trov'iĝ'as tia santa bel'a kol'tuk'o, kiel Kristin'o hav'as (F. 89).
16. Oni de'tranĉ'is fajf'il'o'n de la salik'o, kiel li ricev'is jam de ali'a'j salik'o'j (F. 48).
Mi tuj atent'ig'as vi'n ke la uz'ad'o de kiel post tia por en'konduk'i epitet'a'n sub'propozici'o'n est'as eg'e mal'oft'a en la Zamenhofa literatur'o. Ĝis nun mi trov'is nur ĉi tiu'j'n tri fraz'o'j'n kvankam mi tra'serĉ'is preskaŭ la tut'a'n Zamenhof'an verk'ar'o'n.
Se iu el vi trov'as specimen'o'j'n de la sam'a kaz'o, nepr'e ne forges'u inform'i mi'n pri tio!
Pri tiu mal'oft'ec'o mi ceter'e neniel mir'as. La vort'o kiel, kiu est'as adverb'o, prepozici'o aŭ konjunkci'o kaj tial ne est'as deklinaci'ebl'a, tut'e ne taŭg'as por la rol'o de rilat'a pronom'o, sam'e mal'mult'e kiel la pronom'o kia taŭg'us por funkci'o pur'e kun'lig'ant'a (vid'u §16 kaj 17).
Ni pren'u kiel el'ir'punkt'o'n la fraz'o'n 14, sed en iom modif'it'a form'o.
Tiel: ”ni ne rest'ig'is riĉ'ec'o'n, kiel la hom'o'j asert'is”. Leg'u ĝi'n
kun klar'e mark'it'a paŭz'o post ”riĉ'ec'o'n”. Se vi hav'as bon'a'n
memor'o'n flank'e de sufiĉ'e da stud'em'o, vi rimark'os ke tiu fraz'o est'as de la tip'o kiu'n mi menci'is en §6 jam. Kiel est'as konjunkci'o kaj la fraz'o hav'as adverb'a'n karakter'o'n, proksim'um'e
kun la senc'o:
Ili ne rest'ig'is riĉ'ec'o'n, kvankam la hom'o'j asert'is tio'n.
Sed nun ni pren'u la fraz'o'n sen modif'o'j: ni ne rest'ig'is tia'n riĉ'ec'o'n kiel la hom'o'j asert'is. Kvankam en Fabel'o'j trov'iĝ'as kom'o post ”riĉ'ec'o'n”, la kun'tekst'o klar'e montr'as ke ni dev'as leg'i la fraz'o'n sen ia paŭz'o.
Nun ven'as la mal'facil'aĵ'o'j. ”Kiel la hom'o'j asert'is” sen'dub'e komplet'ig'as ”tia'n riĉ'ec'o'n”. Demand'u nur: ”Kia riĉ'ec'o?”
kaj vi ricev'os la respond'o'n: ”Nu ... kiel la hom'o'j asert'is”.
La fraz'o est'as do epitet'a (adjektiv'a). Sed sam'temp'e ĝi hav'as en si ankoraŭ mult'o'n de la adverb'a karakter'o kiu'n ni trov'is en la unu'a, modif'it'a fraz'o.
Ĉi tie ni hav'as unu el tia'j fraz'o'j kun hibrid'a karakter'o, kiu'j kaŭz'as tiom da kap'dolor'o al gramatik'ist'o'j!
Kio pri la vort'o kiel? Ĉu ĝi nun est'as rilat'a adverb'o, kiel en §9. Cert'e ne! Ĉu rilat'a pronom'o? Ebl'e! Ĝi ja re'send'as al ”tia riĉ'ec'o”. Sed ĉu oni pov'as ”asert'i riĉ'ec'o'n”? Ne, tio ne est'as ebl'a! Sed kio'n asert'is la hom'o'j? ”Ke ili rest'ig'is tia'n riĉ'ec'o'n!”
Do kiel re'send'as al la tut'a unu'a part'o? Cert'e ankaŭ tio est'as ver'a! Leg'ant'o'j, mi ĉes'u. Ĉu vi vid'as ke ĉiu'j parti'o'j pov'as iel prav'ig'i si'a'n opini'o'n. Kiel est'as adverb'o rilat'e la vort'o'n asert'is, ali'a'j ebl'e dir'as ke ĝi est'as objekt'o de asert'is, ĝi est'as rilat'a pronom'o pro la komplet'ig'o de ”tia riĉ'ec'o”, ĝi est'as konjunkci'o pro ... Sed sufiĉ'e.
Ĉu ne pli facil'e aplik'i la difin'o'n de §11 kaj dir'i: Kiel est'as struktur'vort'o, ĉi tie uz'it'a por esprim'i kompar'o'n.
La mal'facil'aĵ'o'j mi'a'opini'e de'ven'as de la uz'it'a verb'o, asert'i. Pro la uz'ad'o de tiu verb'o la adverb'a karakter'o de la sub'propozici'o est'as pli fort'a ol ĝi'a adjektiv'a funkci'o.
Nun ni modif'as jen'e:
Ili ne rest'ig'is tia'n riĉ'ec'o'n kia'n la hom'o'j esper'is trov'i.
Tio est'as fraz'o de la sam'a tip'o kiel la fraz'o'j 1-13 en §27.
En tia'j fraz'o'j Zamenhof preskaŭ sen'escept'e uz'is la vort'o'n kia. Oni ne pov'as asert'i riĉ'ec'o'n, sed oni pov'as trov'i ĝi'n, kvankam nur mal'mult'a'j spert'as tiu'n feliĉ'o'n (aŭ mal'feliĉ'o'n?).
Kia'n est'as la objekt'o de ”trov'i”, ĝi est'as rilat'a pronom'o re'send'ant'a al ”tia'n riĉ'ec'o'n”. La vort'o kia'n est'as kvazaŭ ”pli mem'star'a” ol ”kiel” en la antaŭ'a fraz'o. Ĝi mal'hav'as la adverb'a'n karakter'o'n de kiel en tiu fraz'o. Ĉi tiu fraz'o hav'as mult'e pli fort'a'n adjektiv'a'n karakter'o'n. Mi eĉ ne unu moment'o'n hezit'is nom'i ĝi'n: sub'propozici'o epitet'a.
Tamen, ĉu ĝi tut'e perd'is la adverb'a'n karakter'o'n? Ĝi ja est'as ankaŭ kompar'a, kaj kompar'ad'o ja est'as adverb'a noci'o!
Ankaŭ ĉi tiu fraz'o do ne est'as pur'e adjektiv'a, ĝi hav'as et'a'n krom'gust'o'n adverb'a'n.
Kaj ĝust'e en tia'j fraz'o'j Zamenhof uz'as kia. Tio do ne unu'a'lok'e de'pend'as de la vort'o tia aŭ de iu akompan'ant'a adjektiv'o. Ni pov'us formul'i: Kia est'as uz'at'a en sub'propozici'o'j epitet'a'j kun kompar'a senc'o.
Se tiu kompar'a element'o tut'e mank'as aŭ preskaŭ tut'e mank'as, Zamenhof uz'as tia ... kiu.
Ekzempl'o'j:
1. Oni atend'as de mi tia'j'n ŝanĝ'o'j'n kiu'j'n mi ne aprob'as (Let.
de Z. II 120).
2. Vi ne est'as tia Di'o, kiu am'as mal'pi'aĵ'o'n (Ps. 5: 4}.
3. Tie est'is tia izol'it'ec'o kiu'n ŝi neniam antaŭ'e spert'is F. 105).
4. El la tol'o oni tranĉ'is 12 pec'o'j'n da tia tol'aĵ'o kiu'n oni ne volont'e nom'as (F. 9).
5. Sur li'a lok'o star'iĝ'os tia hom'o, kiu send'os impost'ist'o'n tra la tut'a regn'o (Da'n. 11: 20).
Est'as evident'e ke la uz'ad'o de kia en la fraz'o'j de §26 est'as pli logik'a ol la eventual'a uz'ad'o de kiel.
Kiel, pur'a struktur'vort'o, ja ne taŭg'as kiel subjekt'o, objekt'o aŭ en ali'a grav'a gramatik'a funkci'o. Ĝi ja ne est'as reprezent'ant'o, sed lig'ant'o! Tamen ni trov'as ĉe Zamenhof kelk'a'j'n, kvankam tre mal'mult'a'j'n, escept'o'j'n. En fraz'o 14 la karakter'o de ”asert'is” bar'as la voj'o'n al la uz'ad'o de kia, kiel ni jam demonstr'is. (§28.
En fraz'o 15 mi imput'as la uz'ad'o'n de kiel al la antaŭ'ir'ant'a vort'o sam'a, pri kiu vort'o mi ankoraŭ don'os kelk'a'j'n konciz'a'j'n rimark'ig'o'j'n (§34).
En fraz'o 16 mi ne vid'as i'a'n motiv'o'n por la ne-uz'ad'o de kia'n. Tamen mi ne parol'os pri erar'o en tiu fraz'o, ebl'e ke Zamenhof, verk'ant'e ĝi'n, sent'is la adverb'a'n element'o'n pli fort'e ol en ali'a'j tia'j fraz'o'j. Nuanc'o'j, nuanc'o'j!
Fin'e ni trov'as en Rab. p ̧. 31:
Li merit'as hav'i tia'j'n fil'o'j'n kiel vi est'as.
Ankaŭ tio ŝajn'as escept'o. Tamen, ni est'u si'n'gard aj. La
verb'o'form'o ”est'as” ĉi tie ja hav'as neni'a'n logik'a'n valor'o'n, ĝi ne
al'don'as al la fraz'o i'a'n nov'a'n element'o'n. Leg'u ĝi'n sen ”est'as”:
Li merit'as hav'i tia'j'n fil'o'j'n kiel vi. Tiu fraz'o pov'us est'i du'senc'a: ”tia'j'n fil'o'j'n kiel vi est'as” kaj ”tia'j'n fil'o'j'n” kiel ”vi hav'as”.
Ver'ŝajn'e por evit'i tiu'n du'senc'ec'o'n, Zamenhof al'don'is est'as, ceter'e tut'e super'flu'e kiel montr'as la kun'tekst'o. ”Est'as” en ĉi tiu fraz'o hav'as nur iom da gramatik'a valor'o, ne pli. Ĝi est'as nur tre mal'grav'a vost'et'o kiu neniel influ'as la antaŭ'a'j'n vort'o'j'n (kp §23).
El'ir'int'e de la ”klasifik'a kiel” (§14) mi jam iom de'voj'iĝ'is. Ĉar mi ne aŭdac'as dir'i ke la adjektiv'a'j fraz'o'j de §26 ĉiu'j hav'as tiu'n klasifik'a'n funkci'o'n, kvankam mult'a'j pov'us hav'i ĝi'n. Sed mi tut'e ne intenc'as klopod'i por divid'i la kompar'a'j'n esprim'o'j'n laŭ ili'a logik'a senc'o. Eĉ, mi kred'as ke tio est'as mal'ebl'a!
Kompar'ad'o est'as tiel grav'a kaj tiel oft'a lingv'a fenomen'o ke ĉiu'j uz'as ĝi'n sen ia ceter'a cerb'um'ad'o.
Oni pov'as kompar'i por klasifik'i, por esprim'i ident'ec'o'n de spec'o aŭ plen'a'n ident'ec'o'n, por el'met'i simil'ec'o'j'n de ag'o, de manier'o, de kvalit'o, por kompar'i cirkonstanc'o'j'n de ag'o, de manier'o, de kvalit'o, por kompar'i cirkonstanc'o'j'n, aŭ kvalit'o'j'n sub divers'a'j cirkonstanc'o'j, aŭ ag'o'j'n en divers'a'j temp'o'j, aŭ ...
Neni'u divid'o laŭ la logik'a princip'o kontent'ig'us ĉiu'j'n gramatik'ist'o'j'n aŭ ampleks'us ĉiu'j'n ebl'a'j'n kaz'o'j'n.
Ŝajn'as al mi ke ni plej grand'part'e pov'as ating'i kontent'ig'a'n divid'o'n laŭ la gramatik'a funkci'o de la kiel-esprim'o'j. Tio
hav'as ankaŭ la avantaĝ'o'n de grand'a simpl'ec'o. Tia'manier'e ni
hav'as:
1. La kiel-esprim'o est'as komplement'o de substantiv'o
a. suplement'a, b. predikativ'a.
2. La kiel-esprim'o est'as adjekt'o.
3. La kiel-esprim'o est'as komplement'o de adjektiv'o.
La ĝis nun trakt'it'a kaz'o aparten'as al 1 a: suplement'a kiel-esprim'o. Tamen tiu klas'o est'as mult'e pli ampleks'a. Est'as al mi ne'ebl'e trakt'i ĉio'n sam'e detal'e kiel mi far'is ĝis nun. Tio ankaŭ ne est'as neces'a, ĉar ekzist'as paralel'o'j kaj analogi'o'j kiu'j ebl'ig'os simpl'a'n re-send'ad'o'n al antaŭ'a'j paragraf'o'j.
Pren'u jen'a'n simpl'a'n fraz'o'n: Mi neniam vid'is tia'n hom'amas'o'n kiel nun. ”Kiel nun” est'as de'nov'e du'on'adjektiv'a, du'on-adverb'a (vid'u §§28,29). Kvankam por mi person'e la fraz'o est'as neniel elips'a aŭ ne'komplet'a, mi ne kontraŭ'star'as se iu dezir'as ”komplet'ig'i” ĝi'n, ĉar tiu ”komplet'ig'o” pov'as okaz'i per element'o'j jam trov'iĝ'ant'a'j en la ”ĉef'propozici'o”.
Sed kiel ”komplet'ig'i”?
1. Mi neniam vid'is tia'n hom'amas'o'n kia'n mi vid'is nun.
2. Mi neniam vid'is tia'n hom'amas'o'n kiel la hom'amas'o, kiu'n mi vid'is nun.
La unu'a komplet'ig'o konduk'as al kia'n, laŭ la ekzempl'o'j de §26. La du'a rezult'ig'is la vort'o'n kiel, laŭ la Zamenhof'aĵ'o'j de §13 kaj §18. Do kio est'as ĝust'a, ĉu kia'n aŭ kiel?
Sed ĉu ni ver'e dev'as las'i ni'n konduk'i per tia'j konsider'o'j?
La esprim'o kiel nun ja ne bezon'as komplet'ig'o'n. La diferenc'o inter la kia-(kiel)-sub'propozici'o'j kaj la kiel-suplement'o'j est'as ke la last'a'j est'as mult'e pli ne'difin'it'a'j, la kompar'o ne est'as el'met'it'a detal'e. Sed ĝust'e tiu ne'difin'it'ec'o don'as al ni la ebl'o'n uz'i ili'n tiel oft'e. Kiu ja pov'as, dum si'a'j parol'o'j, est'i ĉiam konsci'a pri la logik'a'j rilat'o'j inter la fraz'element'o'j kiu'j'n li uz'as kun'e kun ĉi'a'j ili'a'j oft'e et'a'j nuanc'o'j?
Se oni postul'us i'o'n tia'n, Esperant'o far'iĝ'us mult'e pli mal'facil'a ol ĉiu ajn naci'a lingv'o.
Kial ne akcept'i la solv'o'n de Zamenhof: Neniam uz'u kia por en'konduk'i fraz'part'o'n.
Jen ankoraŭ kelk'a'j ekzempl'o'j:
1. Se vi hav'as tia'n brak'o'n kiel Di'o (Ijob. 40: 9).
2. Vi de'nov'e hav'as tia'n aspekt'o'n kiel tiam (M.13).
Feliĉ'e est'as ke oni preskaŭ ĝeneral'e ne est'as ”tiel konsekvenc'a” aplik'i kia(j)(n) en tia'j kompar'o'j.
Tamen: la kia-ism'o dis'vast'iĝ'as kiel infekt'a mal'san'o. Ĉu mi ne leg'is sur unu paĝ'o de ”La Perfid'o” du tia'j'n kaz'o'j'n. (pĜ96).
”Neniam li trov'iĝ'is en tia penujo kia nun.” ”Neniam li prepar'is tia'n insid'o'n kia'n ĉi'foj'e.”
Imag'u: vort'o en prepozici'a funkci'o kiu'n oni pov'as plural'ig'i kaj akuzativ'ig'i!! Absurd'a!
Oft'e ia substantiv'o est'as determin'at'a de la vort'o sam'a kaj sam'temp'e sekv'at'a de ia kompar'a esprim'o, ĉu suplement'a, ĉu propozici'a.
La vort'o sam'a indik'as ident'ec'o'n. Sed ekzist'as divers'a'j grad'o'j de ident'ec'o, kaj per la lingv'o-material'o de Esperant'o oni Pov'us disting'i inter tiu'j grad'o'j, se almenaŭ la kompar'o est'as el'labor'it'a per sub'propozici'o.
Kompar'u nur la jen'a'j'n 3 fraz'o'j'n:
1. Li ŝat'as stud'i tia'j'n sam'a'j'n libr'o'j'n kia'j'n li'a frat'o abomen'as.
(part'a ident'ec'o: libr'o'j de la sam'a spec'o, ekz. pri histori'o, pri matematik'o) 2. Vi posed'as tia'j'n sam'a'j'n libr'o'j'n kiu'j'n mi aĉet'is jam antaŭ mult'a'j jar'o'j. (pli grand'a ident'ec'o: la sam'a'j libr'o'j sed ne la sam'a'j ekzempler'o'j) 3. Ĉar ili est'as en la sam'a lern'ej'o, Karlo uz'as nun la sam'a'j'n libr'o'j'n kiu'j'n Erik'o jam fin'stud'is. (komplet'a ident'ec'o: sam'a'j libr'o'j kaj ankaŭ sam'a'j ekzempler'o'j) Tio est'as bel'a teori'o, sed ... ĉu en la praktik'o la Esperant'ist'o'j pov'us ating'i tia'n nivel'o'n de sagac'a inteligent'ec'o? Ebl'e dum verk'ad'o mal'antaŭ la skrib'o'tabl'o, sed kio pri la ĉiu'tag'a parol'a uz'ad'o? Ceter'e: ĉu tia detal'em'o est'as dezir'ind'a? Mi firm'e kred'as, ke ne! Postul'ant'e tia'n alt'grad'a'n akurat'ec'o'n oni mal'ebl'ig'us la uz'ad'o'n de Esperant'o kaj far'us ĝi'n mort'a teori'a sistem'o.
Pli volont'e ni vid'os kiel Zamenhof ag'is en la uz'ad'o de sam'a + subst. + kompar'o. Ekzist'as grand'a paralel'ism'o kun tia + subst. + kompar'o.
A. Post tia sam'a ... aŭ la sam'a ... aŭ tiu sam'a ... Z. uz'is sen'escept'e la kompar'o'n kiel por en'konduk'i fraz'part'o'n (neniam kia aŭ kiom) Kp §§13-17.
1. La uz'ad'o de la artikol'o est'as tia sam'a kiel en ali'a'j lingv'o'j (tro fam'a fraz'o por menci'i la font'o'n!) 2. Sed vi, kiu est'as tia sam'a hom'o kiel mi (Ps. 55: 13) (§13) 3. Mi'a taktik'o dev'as ĉiam est'i tia sam'a kiel antaŭ'e. (Let. de Z. II 96) 4. Mi'a respond'o est'as tia sam'a kiel pri la Deklaraci'o (id. 108) 5. La en'hav'o dev'us rest'i tut'e tia sam'a kiel en mi'a for'send'it'a leter'o (id. 178) 6. Ĉiu'j hav'is la sam'a'n opini'o'n kiel la tin'o (F 52) 7. Ŝi hav'is la sam'a'n pens'o'n kiel la botel'o (F 111) 8. La kverk'o'j don'is al la tut'aĵ'o la sam'a'n aspekt'o'n kiel en li'a infan'ec'o (F 145) 9. Tio est'os la sam'a afer'o kiel kun ĉiu el tiu'j (1 Sam. 17: 36) 10. Ĝi hav'is la sam'a'n signif'o'n kiel klar'a rifuz'o (M 25) 11. Li dir'is tio'n kun tiu sam'a patos'a ton'o kiel antaŭ'e. (M 49) 12. En mi'a kor'o flu'as tiu sam'a sang'o kiel vi'a (M 61) 13 ....
ombr'it'a per tia sam'a heder'o kiel ĉi tie (M 76) 14. Emili'o hav'is sur si eĉ la sam'a'n vest'o'n kiel tiam. (M 120) 15. ... tiu sam'a si'n'don'a kaj mult'emerit'a Michaux kiel antaŭ'e (Let. de Z. II 198) ktp. ktp.
B. Sub'propozici'o'j post sam'a plus subst. est'as en la Zamenhofa lingv'o sufiĉ'e mal'oft'a'j. Mi don'as:
1. La trajt'o'j montr'is ankoraŭ la sam'a'n esprim'o'n kiu iam lum'is sur la vizaĝ'o de la infan'o (F 103)
2. Ĝi est'as tia sam'a komerc'ej'o kia'j est'as ĉiu'j ali'a'j komerc'ej'o'j
(M 23)
3. Vi trov'iĝ'as en tia sam'a situaci'o en kia antaŭ du monat'o'j
trov'iĝ'as mi'a kuz'in'o (M 116) (§26)
4. Mi rest'as ĉe tiu sam'a opini'o kiu'n mi esprim'is antaŭ 8–10
tag'o'j (Let. de Z. II 92)
5. Ĉu tie trov'iĝ'as tia sam'a bel'a kol'tuk'o kiel Kristin'o hav'as?
(F 89) (§27)
6. Ni demand'is li'a'n opini'o'n nur en tia sam'a grad'o en kiu ni
demand'is la opini'o'n de ĉiu'j ali'a'j. (Let. de Z. II 202)
7. La en'hav'o de la memuar'o est'os la sam'a, kiu'n mi jam send'is al vi (Let. de Z. II 337)
Mal'mult'a'j ekzempl'o'j, sed sufiĉ'e por pruv'i ke ankaŭ ĉi tie
valid'as ankoraŭ la sam'a'j princip'o'j kiu'j'n mi konstat'is en §§29
kaj 30, nom'e:
a. kia, se la kompar'a senc'o est'as klar'a.
b. kiu, se tiu senc'o mank'as aŭ est'as nur en la fon'o.
c. kiel: mal'oft'a escept'o ne ĉiam klar'ig'ebl'a (krom kiel ”anacoluthon”).
Ankaŭ la sam'a-esprim'o'j dev'as iom sufer'i de la kia-ism'o.
”La Progres'ant'o”, stud'organ'o de la amsterdama skol'o, kiu
jam en 1938 deklar'is ĉiu'j'n ”tia, kiu” kaj ”tia, kiel” erar'o'j (p ̧
130), instru'is en 1939 (pĜ66) ke la fraz'o: ”La uz'ad'o de la artikol'o est'as tia sam'a kiel en ali'a'j lingv'o'j” est'as ne'korekt'a, ĉar:
”Post la form'o tia sam'a pov'as logik'e sekv'i nur kia.”
En la sam'a jar'kolekt'o ni trov'as kritik'o'n kontraŭ la fraz'o:
”Vir'in'o ne port'as la sam'a'j'n vest'o'j'n kiel vir'o.” (pĜ191) Tie
est'as dir'it'e: ”En tia'j fraz'o'j kiel est'as mal'nov'iĝ'int'a form'o, kiu
tamen tiom en'radik'iĝ'is ke oni ne pov'as nom'i ĝi'n erar'a. La
korekt'a form'o tamen est'as ’kia'j'n’. ”
La aŭtor'o do est'as si'n'gard'a. Ne-erar'a, tamen ne korekt'a!
En akord'o kun tiu tez'o la traduk'int'o de ”La Perfid'o” verk'is ekz. jen'a'j'n fraz'o'j'n:
1. Ŝi port'is rob'o'n, kies kolor'o est'is sam'a kia ŝi'a'j okul'o'j. (p ̧
82)
2. Ŝi aspekt'as sam'a kia vi (pĜ87).
En la unu'a fraz'o Zamenhof cert'e skrib'us: ” ... , kies kolor'o est'is tia sam'a kiel ŝi'a'j okul'o'j”, kaj en la du'a: aŭ tia sam'a kiel aŭ, pro la dub'a karakter'o de la verb'o aspekt'i, tiel sam'e kiel.
Mi fort'e bedaŭr'as ke ”La Progres'ant'o” ankoraŭ neniam re'vok'is tiu'n sam'a-kia-instru'o'n. ”La Progres'ant'o” ja est'as la font'o el kiu mi mem, kiel jun'a Esperant'ist'o, kviet'ig'is mi'a'n soif'o'n al pli vast'a kon'o de Esperant'o, kaj ... ĝi est'is la sol'a font'o trov'ebl'a por Nederland'an'o, ankoraŭ ne sufiĉ'e kapabl'a por trink'i al ali'a'j fremd'a'j font'o'j.
Mi plen'e konsci'as ke est'as ne'dec'e kraĉ'i en la put'o'n el kiu oni trink'is, kiel la Arab'o'j dir'as (anstataŭ'ig'ant'e la vort'o'n kraĉ'i per pli krud'a esprim'o), sed ĉu est'as mal'permes'at'e pur'ig'i la put'o'n kiu'n oni tiel alt'e ŝat'as?
Ĉiam de'nov'e ni renkont'as la sam'a'n, fundament'a'n erar'o'n:
Oni vol'as ”komplet'ig'i” ĉiu'j'n kiel-esprim'o'j'n, kaj tiam oni mal'kovr'as ”erar'o'j'n”. Ne mir'ig'e! Ĉar inter kiel-komplement'o kaj
kiel-sub'propozici'o est'as grav'a diferenc'o. Sub'propozici'o'j kaj
komplement'o'j est'as ja paralel'a'j, sed tut'e ne ident'a'j. Ke oni ne
vid'as tio'n, ĝust'e kiam tem'as pri kiel-esprim'o'j, trov'as si'a'n
kaŭz'o'n en la ne'agnosk'ad'o de kiel en prepozici'o funkci'a. Oni
dekret'as: kiel est'as konjunkci'o, do ĉiu'j kiel-esprim'o'j est'as
elips'a'j fraz'o'j, komplet'ig'end'a'j por trov'i la ĝust'a'n inter'rilat'o'n
al la rest'o de la fraz'o. Sed ĝust'e la ”sam'a ... kiel”esprim'o'j bon'e
taŭg'as por montr'i la konsekvenc'o'j'n de tiu star'punkt'o.
La uz'ad'o de la artikol'o est'as tia sam'a 1. kia ĝi est'as en ali'a'j lingv'o'j 2. kia'n oni trov'as en ali'a'j lingv'o'j 3. kiel ĝi'a uz'ad'o en ali'a'j lingv'o'j 4. kiu'n oni trov'as en ali'a'j lingv'o'j 5. kiu ekzist'as en ali'a'j lingv'o'j Lert'a komplet'ig'ist'o pov'as ver'ŝajn'e fabrik'i fraz'o'j'n kun kia'j, kia'j'n, kiu'j, kiu'j'n. Kio do est'as ĝust'a? Ĉiu pov'as iel prav'ig'i si'n, eĉ per Zamenhofaj ekzempl'o'j.
Ĉu ”La Progres'ant'o” kaj ali'a'j kia-ist'o'j ver'e dezir'as dev'ig'i la Esperant'ist'o'j'n al tia cerb'um'ad'o? Ĉu la ”ne'komplet'a”
kiel-esprim'o en si'a simpl'ec'o ne est'as prefer'ind'a? (Kp §33)
Zamenhof uz'is post tiu sam'a kaj post la sam'a ĉiam kaj sen'escept'e la pronom'o'n kiu, por en'konduk'i propozici'o'n. Feliĉ'e ke la Esperant'ist'ar'o sekv'is tiu'n ekzempl'o'n, kiel ĉiu pov'as konstat'i en ĉiu'j libr'o'j kaj gazet'o'j. Ĉar tiu uz'ad'o est'as nepr'e logik'a. Nom'e: ”la sam'a ” aŭ ”tiu sam'a” ne esprim'as unu'a'lok'e la kompar'o'n, sed konstat'as ident'ec'o'n. Tia konstat'o kompren'ebl'e est'as nur far'ebl'a post ia kompar'ad'o, sed uz'ant'e ”la sam'a'n” aŭ ”tiu'n sam'a'n” oni jam preter'ir'is en si'a mens'o la stadi'o'n de kompar'ad'o, tiel ke tio last'a kvazaŭ re'tir'iĝ'as kaj la rezultat'o de la kompar'ad'o, nom'e la ident'ec'o emerĝ'as kaj okup'as la unu'a'n lok'o'n. (Kp §30) Tiu ĝeneral'a akcept'it'a kiu-uz'ad'o don'as al mi bon'ven'a'n okaz'o'n ilustr'i la ne'konsekvenc'ec'o'n de ... la kia-ist'o'j.
Ni pren'u la unu'a'n ekzempl'o'n de §36: ”La trajt'o'j montr'is ankoraŭ la sam'a'n esprim'o'n kiu iam lum'is sur la vizaĝ'o de la infan'o.”
Flank'e de tio Zamenhof pov'us est'i skrib'int'a (vid'u ja §35 nro 8 kaj 14): La trajt'o'j montr'is ankoraŭ la sam'a'n esprim'o'n kiel iam en li'a infan'ec'o. Ho, tiu Zamenhof! Kiel ne'konsekvenc'a li est'is! Tio ”logik'e” ja dev'as est'i: ” ... la sam'a'n esprim'o'n kiu iam”.
”Sed tio est'as frenez'a”, vi ek'kri'as. Mi konsent'as!
Ĉi tie ni hav'as tut'e konvink'a'n pruv'o'n pri la ne'ebl'ec'o de komplet'ig'o'j de kiel-suplement'o'j. La diferenc'o inter la ne-el'labor'it'a kiel-suplement'o kaj la detal'it'a sub'propozici'o est'as klar'a kaj ne'kontest'ebl'a. Strang'e est'as nur ke oni preskaŭ ĝeneral'e sent'as tio'n en ĉi tiu kaz'o, sed rifuz'as la prepozici'a'n funkci'o'n al kiel en ali'a'j tut'e simil'a'j kaz'o'j, insist'ant'e pri (ne'cert'a'j, eĉ mal'saĝ'a'j, ne'ĝust'a'j) komplet'ig'o'j por pen'e serĉ'i la ”ĝust'a'n” vort'o'n: kia(j) (n), sed, strang'e, neniam kiu(j) (n).
Jen la sen'konsekvenc'o de tia'j person'o'j, kiu'j ne vid'as ke ekzist'as real'a'j sintaks'a'j kaŭz'o'j por la Zamenhofa uz'ad'o de kiel kaj de kia aŭ kiu post tia (sam'a) plus substantiv'o, uz'ad'o kiu'n ili kuraĝ'as nom'i erar'a, ne'konsekvenc'a, ne'logik'a, ne'korekt'a.
Leg'u fin'e ĉi tiu'n rakont'o'n (la verk'ist'o est'as Sro Te'o Jung):
”Petro est'as alt'a kiel gigant'o, li est'as fil'o de la sam'a popol'o
kiel mi, kaj loĝ'as en la sam'a urb'o kiel mi, kie li vizit'is la sam'a'n
lern'ej'o'n kiel mi. Dum la pas'int'a somer'o li intenc'is vojaĝ'i en
la sam'a'n region'o'n kiel mi, eĉ je la sam'a temp'o kiel mi, sed li
dev'is rezign'i tiu'n intenc'o'n pro la sam'a kaŭz'o kiel mi. Tial ni
nun kun'e ir'os al la Universal'a Kongres'o, kiu ĉi jar'e est'os en
la sam'a land'o kaj je la sam'a dat'o kiel la Olimp'a'j Lud'o'j.”
Nun la sam'a histori'o en ”pli logik'a” form'o(!!):
Petro est'as alt'a kia gigant'o, li est'as fil'o de la sam'a popol'o kies mi, kaj loĝ'as en la sam'a urb'o kie mi, kie li vizit'is la sam'a'n lern'ej'o'n kiu'n mi. Dum la pas'int'a somer'o li intenc'is vojaĝ'i en la sam'a'n region'o'n kie'n mi, eĉ je la sam'a temp'o kiam
mi, sed li dev'is rezign'i tiu'n intenc'o'n pro la sam'a kaŭz'o kial
mi. Tial ni nun kun'e ir'os al la Universal'a Kongres'o, kiu ĉi jar'e
est'os en la sam'a land'o kaj je la sam'a dat'o, kiem la Olimp'a'j
Lud'o'j. (Kiem est'as kie plus kiam; ĉi tiu nov'a vort'o est'as neces'a pro la logik'o!)
Antaŭ ol trans'ir'i al la predikativ'a kiel-esprim'o, mi fin'os
ĉi tiu'n part'o'n per du ne'ferm'it'a'j leter'o'j.
Ne'ferm'it'a leter'o al iu amik'o:
Kar'a Amik'o,
Vi skrib'as: ”Kvankam mi volont'e kred'as ke vi'a rubrik'o est'as interes'a por teori'ul'o'j, mi ne pov'as vid'i kia'n util'o'n pov'as
hav'i mi mem kaj ali'a'j simpl'a'j praktik'a'j hom'o'j de vi'a'j ebl'e tre
sagac'a'j, sed por mi tro mal'facil'a'j klar'ig'o'j.”
Kar'a amik'o, mi kompren'as vi'a'n plend'o'n, sed vi est'as
mal'prav'a pens'ant'e ke mi'a kiel-traktat'o hav'as nur teori'a'n valor'o'n. Kontraŭ'e, ĝi'a praktik'a valor'o pov'as est'i grand'a. Mult'a'j praktik'a'j Esperant'ist'o'j ja apenaŭ kur'ag'as parol'i aŭ verk'i
en Esperant'o, ĉar ili mal'kovr'is ke tiu lingv'o est'as tre'eg'e mal'facil'a kaj postul'as mult'e pli da cerb'o'streĉ'o ol la natur'a'j lingv'o'j. Tio'n kaŭz'as la perfekt'ig'ist'o'j kaj re'form'ist'o'j, kiu'j, sub la
ŝajn'o de logik'o, trud'as al la lingv'o pez'ec'o'n kaj apenaŭ trans'salt'ebl'a'j'n bar'o'j'n. El mi'a'j ĝis'nun'a'j artikol'o'j vi pov'as distil'i 3
simpl'a'j'n regul'o'j'n:
1. Post substantiv'o oni uz'u kiel se la kompar'o est'as esprim'it'a per fraz'part'o.
2. Oni uz'u kia se la kompar'o est'as esprim'it'a per komplet'a propozici'o.
3. Oni uz'u kiu se la kompar'a senc'o de la sub'propozici'o est'as eg'e mal'fort'a (ekz. post ”la sam'a”) aŭ tut'e mank'as.
La ekstrem'e mal'oft'a'j kaz'o'j en kiu'j kiel est'as neces'a por en'konduk'i la kompar'a'n epitet'a'n sub'propozici'o'n ne hav'as por vi praktik'a'n valor'o'n.
La vort'et'o tia nepr'e ne postul'as la ĉiam'a'n uz'ad'o'n de kia.
Ebl'e ke mi'a'j tri regul'o'j ŝajn'as al vi ankoraŭ mal'facil'a'j.
Sed, amik'a mi'a, far'u la prov'o'n, kaj vi rimark'os kiel natur'e kaj sen'pen'e vi baldaŭ lern'os uz'i ili'n.
La tro strikt'a kaj lingv'ist'ik'e absurd'a regul'o de la tia-kia'ist'o'j postul'as de vi ĉiam'a'n halt'ig'o'n de vi'a'j pens'o'j, por ke vi ”komplet'ig'u” fraz'part'o'j'n kiu'j antaŭ vi'a mens'o tut'e ne aper'is kiel ”ne'komplet'a'j”. Akcept'u mi'a'n konsil'o'n: Traduk'u en kajer'o ĉiu'j'n Zamenhofajn ekzempl'o'j'n kiu'j'n mi don'is en la divers'a'j paragraf'o'j, re'lern'u ili'n el vi'a lingv'o en Esperant'o'n kaj en la daŭr'o de vi'a tut'a viv'o vi ne plu pov'as far'i erar'o'j'n.
Tut'e vi'a, de H.
Ne'ferm'it'a leter'o al iu Eminent'ul'o.
Estim'at'a Eminent'ul'o, Dank'o'n pro vi'a leter'o. Ĝi'a ton'o montr'as al mi ke vi hav'as afabl'a'j'n, eĉ patr'a'j'n sent'o'j'n rilat'e mi'n. Ke vi ĉiam leg'as mi'a'n rubrik'o'n kun grand'a interes'iĝ'o, jen, kiel flat'a vi pov'as est'i! Tamen vi admon'as kaj avert'as kaj parol'as pri ”regul'far'ist'o'j”, kaj fin'as per: ”Vi iom simil'as al Couturat, kiu ankaŭ far'is regul'o'j'n kaj post'e riproĉ'is al Esperant'o ke ĝi ne sekv'as li'a'j'n regul'o'j'n.”
Jen, kiel mal'flat'a vi pov'as est'i!
Kar'a eminent'ul'o, mi atend'as kritik'o'j'n, sed esper'as ke ili est'u ”real'a'j”. Kelk'a'j person'o'j ja pov'as est'i tiel mal'facil'a'j! Post mal'long'a traktat'o ili dir'as: ”Sro W aŭ H aŭ N dekret'as”, post long'a traktat'o: ”Sro K aŭ D aŭ M uz'as mult'vort'ec'o'n por kaŝ'i si'a'n mank'o'n de taŭg'a'j argument'o'j.”
Eminent'a Moŝt'o, mi ne far'as regul'o'j'n, mi post temp'o'rab'a klopod'ad'o prov'as formul'i la regul'ec'o'j'n kiu'j est'as en la lingv'o mem, ĉiam konsci'ant'e ke, unu'flank'e, neni'u lingv'o las'as si'n tut'e kapt'i en regul-ret'o'n, sed ke ali'flank'e, la lern'ant'o de lingv'o'j bezon'as regul'o'j'n.
Ankaŭ al vi mi don'as konsil'o'n. Vi kompar'as mi'n kun
Couturat. Mi kuraĝ'as supoz'i ke vi skrib'is tio'n freŝ'leg'int'e la
du'a'n part'o'n de la ”Leter'o'j de Zamenhof”. Nu, ankaŭ mi leg'is ĝi'n por kontrol'i ”mi'a'j'n teori'o'j'n”. Kaj, estim'at'a sinjor'o, tiu
kontrol'o hav'is cent'procent'a'n rezultat'o'n! Ankaŭ vi far'u la prov'o'n. Vi trov'as:
1. tia kiel sur pĜ63, 96, 108, 109, 244, 263, 317.
2. tia kia sur pĜ3, 11 (2x), 104, 107, 197, 211, 282, 318 (2x), 338, 345.
3. tia kiu sur pĜ4, 23, 39, 40, 108, 126, 146, 160, 169, 214, 273, 275, 282, 324, 339.
4. La escept'a'n fraz'en'konduk'a'n tia kiel: unu'foj'e, sur pĜ271, kaj tie facil'e klar'ig'ebl'a'n pro la sen'subjekt'a verb'o'form'o ”ŝajn'as”. (Kp. ankaŭ pĜ228, lini'o 4 de ms) Estim'at'a Eminent'ul'o, mi rest'as, kun la ŝuld'at'a respekt'o.
Vi'a de H.
La kiel-esprim'o pov'as est'i predikativ'o. En tiu kaz'o Zamenhof uz'is ĉiam kaj sen'escept'e kiel.
Cent'o'j da ekzempl'o'j est'as trov'ebl'a'j en la Mal'nov'a Testament'o, kio facil'e est'as klar'ig'ebl'a el la karakter'o de ties stil'o.
Sed ankaŭ en ali'a'j libr'o'j ili est'as oft'a'j. Unu'e mi don'os kelk'a'j'n ekzempl'o'j'n kun la verb'o'j est'i aŭ far'iĝ'i.
1. La urb'o est'as kiel arb'ar'o (M 185) 2. Ĝi est'is kiel velk'int'a foli'o (F 80) 3. Li'a'j pens'o'j est'is kiel faden'o (F 34) 4. Mal'obe'o est'as kiel pek'o de sorĉ'ad'o (1 Sam. 15: 23) 5. Li far'iĝ'is kiel ŝton'o (1 Sam. 25: 37) 6. Ne est'u kiel ĉeval'o, kiel sen'prudent'a mul'o (Ps. 32: 9) 7. Vi'a just'ec'o est'as kiel la mont'o'j de Di'o (Ps. 36: 6) 8. Li far'iĝ'is kiel plat'kuk'o, bak'it'a sen renvers'ad'o (Hoŝ. 7: 8) 9. Vi'a'j ung'o'j far'iĝ'os kiel ung'eg'o'j (Rab. 22) 10. Mi est'as por Izrael kiel ros'o, li ek'flor'os kiel roz'o, li profund'ig'os si'a'j'n radik'o'j'n kiel Lebanon. Li est'os bel'a kiel oliv'arb'o, li bon'odor'as kiel Lebanon. (Hoŝ. 14: 5, 6) Leg'u ankaŭ: Alt'a Kant'o 5: 12-16 kaj 7: 1-9.
Ankaŭ inter la predikativ'o'j la kia-ism'o serĉ'as si'a'j'n viktim'o'j'n. Ekz.:
1. Li est'as ĉiam kia nun (Perfid'o 38)
2. Li ne far'iĝ'u kia li'a grand'a frat'o (La Ne'venk'ebl'a Ĝen'o 30)
3. Mi ne ankoraŭ est'u kia Henĉjo (id. 30)
Kiom da ”erar'o'j” do far'is Zamenhof! Ni nepr'e ŝanĝ'u ili'n
tuj kaj leg'u ekz. en Alt'a Kant'o 5: 13: Li'a'j okul'o'j est'as kia'j kolomb'o'j ĉe la akv'o'torent'o'j; li'a'j vang'o'j est'as, kia'j bed'o'j de arom'aĵ'o'j, kia kest'o de ŝmir'aĵ'ist'o; li'a'j lip'o'j est'as kia'j roz'o'j.
Ebl'e ke iu simpl'a Esperant'ist'o tiam demand'us: ”Ĉu vi pov'as don'i al mi kelk'a'j'n detal'o'j'n pri la ”kia-roz'o” kaj la ”kia-kolomb'o”, sed tio ne grav'as, se ja la logik'o mem postul'as tiu'j'n korekt'o'j'n!
Grand'a ja est'as la Art'em'is de l’Esperant'ist'o'j kaj ŝi'a nom'o est'as: Logik'o!!
Ĉu la predikativ'a kiel-esprim'o ver'e prezent'as al ni nov'a'n kaz'o'n? Ĉu est'as diferenc'o inter: hom'o kiel mi'a patr'o kaj: Li est'as kiel mi'a patr'o. Mi opini'as ke jes. Tio cert'e est'as la kaŭz'o ke nur la ĝis'ost'a'j kia-ist'o'j uz'as kia en la predikativ'o'j, dum, kiel ni vid'is, la uz'ad'o de kia en la kiel-suplement'o'j jam far'iĝ'is preskaŭ ĝeneral'a (§18).
La diferenc'o inter la du esprim'o'j est'as paralel'a kun la diferenc'o inter la epitet'a adjektiv'o kaj la predikativ'a (la alt'a arb'o — la arb'o est'as alt'a).
Ni pren'u ekzempl'e: ”hom'o-kiel-Napoleon”. Tiu esprim'o el'vok'as en ni'a mens'o i'a'n bild'o'n, kvazaŭ i'a'n fotograf'aĵ'o'n. La tut'a esprim'o est'as firm'a tut'aĵ'o, ne'dis'ig'ebl'a unu'o. La bild'o, kiu'n ĝi el'vok'as pov'us est'i nom'at'a ankaŭ per unu sol'a vort'o ekz. diktator'o, aŭ kruel'ul'o, do la esprim'o kon'ig'as unu sol'a'n ide'o'n. Kiam ni parol'as pri iu kiel ”hom'o-kiel-Napoleon” ni klasifik'as li'n, ni met'as li'n en iu'n difin'it'a'n kategori'o'n, ni skiz'as per unu esprim'o li'a'n tut'a'n person'o'n: Tia li est'as kaj est'is kaj est'os!
Sed en: ”Li est'as kiel Napoleon” la kiel-esprim'o al'don'as i'o'n nov'a'n al tio, kio'n ni jam sci'as pri iu person'o. Tiu nov'a element'o tut'e ne bezon'as est'i konstant'a” daŭr'a, kontraŭ'e: ĝi oft'e est'as pas'a, de'pend'a de la cirk'o'n’stanc'o'j, por'temp'a.
La kiel-suplement'o est'as kvazaŭ rigid'a, la kiel-predikativ'o flu'a, pli liber'a. Tial la kiel-predikativ'o est'as oft'e esprim'it'a per ne'difin'it'a vort'o, dum la kiel-suplement'o ĉiam dev'as est'i difin'it'a, kiel vi pov'as vid'i en la ekzempl'o'j de §18. Ekzist'as do diferenc'o inter: ”Li est'as hom'o kiel Napoleon” kaj ”Li est'as kiel Napoleon”. En la du'a fraz'o la kompar'a senc'o est'as mult'e pli fort'a; oni pov'as dir'i: la du'a esprim'o est'as nur kvalifik'a, dum la unu'a est'as klasifik'a, kiu termin'o est'as mult'e pli special'a. Oni ekz. pov'us dir'i: En si'a am'o al la ŝak'lud'o li est'as kiel Napoleon, kvankam li tut'e ne est'as hom'o-kiel-Napoleon. Aŭ: Li est'as kiel patr'o por si'a'j soldat'o'j, sed li tut'e ne est'as hom'o-kiel-mi'a-patr'o.
Sed kial el'met'i tiu'n disting'o'n? Nur por montr'i ke oni ne pov'as dis'ig'i lingv'a'j'n element'o'j'n, kombin'i ili'n ali'manier'e kaj tiel ”pruv'i la logik'ec'o'n” de i'a'j form'o'j.
Oni ja asert'as ke la fraz'o de Zamenhof: ”Li est'is kiel bon'a
patr'o por si'a'j soldat'o'j” est'as mal'bon'a, kaj kuraĝ'e oni ŝanĝ'as:
”Li est'as kia patr'o”. Sed: kiel patr'o kaj kia patr'o est'as sintaks'a'j unu'o'j inter kiu'j est'as grav'a diferenc'o. Demand'u cent
Esperant'ist'o'j'n far'i fraz'o'n kun ”kiel patr'o” kaj oni ricev'os ebl'e:
Kiel patr'o li zorg'is por mi; Li parol'is al mi kiel patr'o (du'senc'a); Li est'as kiel patr'o por si'a'j lern'ant'o'j; Kaj don'u la sam'a'n
pet'o'n pri kia patr'o kaj vi ricev'os: Kia patr'o, tia fil'o; Kia'n patr'o'n hav'as li? k. s. — sed mi est'as cert'a ke neni'u skrib'os: Li
est'as kia patr'o.
La sintaks'a grup'o: kiel patr'o pov'as trankvil'e funkci'i kiel adjekt'o, (Li zorg'is kiel patr'o por si'a'j soldat'o'j) sed tuj kiam ĝi far'iĝ'as predikativ'o (Li est'is kiel patr'o por si'a'j soldat'o'j), kia'ist'o'j far'iĝ'as mal'trankvil'a'j kaj tra'strek'as kiel, anstataŭ'ig'ant'e ĝi'n per kia.
Ni iom sekv'u ili'a'n ”logik'a'n” rezon'ad'o'n:
Li est'is kiel patr'o.
K (la kia-ist'o): ”Kiel ” ne pov'as est'i prepozici'o, ĝi est'as konjunkci'o, do ĝi bezon'as komplet'ig'o'n.
E (ordinar'a esperant'ist'o): Kial vi rifuz'as la prepozici'a'n
funkci'o'n al kiel? Vid'u:
a. Li est'as en bon'a humor'o — li est'as bon'humor'a.
b. Li est'as kiel patr'o — li est'as patr'o'simil'a.
Ĉu diferenc'o en la funkci'o de la vort'o'j en kaj kiel?
K: Silent'u, vi herez'ul'o, mi daŭr'ig'as: La komplet'ig'o dev'as okaz'i per la ĉef'propozici'a verb'o, do: Li est'is kiel patr'o est'as.
E: Sed ĉu tio est'as ĝust'a? Vi dir'as est'as, kaj ne est'is. Tio ja ne est'as la sam'a!
K: Vi ne kompren'as mi'a'n logik'o'n.
E: Dank'o'n! Sed kio'n vi far'us en la fraz'o de Zamenhof: ”ni far'iĝ'is kiel paf'ark'o”?
K: Ankaŭ tiam mi komplet'ig'as: ni far'iĝ'is kiel paf'ark'o est'as.
Tio ja est'as simpl'a! Kie est'as vi'a'j cerb'o'j?
E: Sed ... Sed ...
K: Silent'u! Est'as, est'as, ĉiam est'as! Ni logik'ul'o'j ja ĉiam mov'iĝ'as en la prezenc'o, ĝi est'as la sol'a real'aĵ'o. Mi daŭr'ig'as:
Nun montr'iĝ'as la erar'o de Zamenhof, ĉar tiu est'as ja postul'as ”kia”, do: Li est'is kia patr'o est'as, aŭ eĉ pli bon'e: Li
est'is kia est'as patr'o.
E (balbut'e): Ĉu vi tiel ne akir'is tut'e ali'a'n fraz'o'n? La verb'o ”est'as” ja ne pov'as est'i tiel grav'a. En mult'a'j lingv'o'j ...
K: Stult'ul'o! Las'u mi'n fin'parol'i. Kia est'as pronom'o, do ĝi postul'as antaŭ si la vort'o'n tia aŭ i'a'n adjektiv'o'n: Jen do la komplet'a fraz'o: Li est'is tia, kia est'as patr'o, aŭ: Li est'is zorg'ant'a, kia est'as patr'o.
E: Ho, mi'a kap’. Ne perd'u vi'a'j'n har'o'j'n!
K: Ĉu vi ne kompren'as?
E: Ne, kompar'e kun la ali'a fraz'o mi trov'as vi'a'n ted'a, sen'suk'a, babil'aĉ'a kaj se mi al'don'as ”por si'a'j soldat'o'j” mi eĉ trov'as ĝi'n absurd'a: ”Li est'is zorg'ant'a, kia est'as patr'o, por si'a'j soldat'o'j”.
K: Vi est'as eg'e sen'dank'a. Kompren'ebl'e oni nun dev'as mal'long'ig'i la tut'o'n: Li est'is kia patr'o por si'a'j soldat'o'j! aŭ: Li est'is por si'a'j soldat'o'j kia patr'o! Sed ĉu vi sci'as la matematik'o'n?
E: Iom.
K: Aŭskult'u: Li est'is kiel patr'o. Mi en'met'as tia: Li est'is tia kiel patr'o. Tiu mal'grav'a ŝanĝ'o ja est'as tut'e logik'a, ĉu ne? ...
Ne, silent'u kaj atend'u.
Nun mi dis'ig'as la vort'o'n kiel de ĝi'a komplement'o patr'o.
”Kial”? vi demand'as. Nu, nur por al'kroĉ'i ĝi'n al tia, sed en iom modif'it'a form'o: Li est'as ”tia kia” — patr'o!
Nun ven'as la plej lert'a salt'o: Por ripar'i la breĉ'o'n inter kia
kaj patr'o mi al'don'as la verb'o'n est'as:
Li est'as tia kia est'as patr'o.
Nu ... kontent'a?
E: Ĉu tio est'as matematik'o?
K: Cert'e, oni for'pren'as la kontakt'o'n inter kiel kaj patr'o kaj post'e ripar'as ĝi'n per est'i! Ĉu ne simpl'e? Sam'e kiel en la matematik'o: negativ'a element'o kaj pozitiv'a element'o kompens'as unu la ali'a'n. (+ 10) + (-10) = 0.
E: Mir'ind'e, mir'ind'e ... pardon'u, mi dev'as dir'i: mir'ig'e, mir'ig'e. Sed tiu en'ŝov'ad'o de tia ne tre plaĉ'as al mi!
K: Obstin'ul'o! Ankaŭ tio ja est'as simpl'eg'a. Aŭskult'u: ”Li zorg'as kiel patr'o”. Tio est'as en ord'o, ĉu ne? Nun: ”Li est'as kiel patr'o”. Atent'u: ni perd'is la verb'a'n ide'o'n zorg'i. Sed oni ja pov'as lert'e kompens'i la perd'o'n, en'ŝov'ant'e tiu'n ide'o'n en particip'a form'o: Li est'as zorg'ant'a kiel patr'o.
E: Do tamen kiel?
K: Ne, tio'n ni jam pruv'is, eĉ matematik'e! Ni dev'as dir'i:
Li est'as zorg'ant'a kia patr'o. Sed ĉar ni ne ĉiam pov'as sci'i
kia verb'a ide'o perd'iĝ'is, do kiu'n particip'o'n ni dev'as en'ŝov'i, ni uz'as la ĝeneral'a'n vort'o'n tia: Li est'as tia kia est'as
patr'o, el kiu fraz'o ni distil'as: Li est'as kia patr'o!
E: Dank'o'n, sed ĉu ĉiu'j tiu'j ŝanĝ'o'j, en'ŝov'ad'o'j, dis'ig'o'j, pli'vast'ig'o'j kaj mal'long'ig'o'j est'as permes'at'a'j? Mi trov'as la Zamenhof'an: ”Li est'as kiel patr'o” flank'e de ”Li zorg'is kiel patr'o” mult'e pli simpl'a. Ĉu Zamenhof ...
K: Ho, tiu kompat'ind'a Zamenhof!
E: Efektiv'e ... kompat'ind'a Zamenhof!
Sekv'ant'e la virtuoz'a'j'n kapric'o'j'n de sinjor'o Kia-ist'o kaj mir'ant'e la facil'anim'ec'o'n kun kiu li fend'as sintaks'a'j'n unu'o'j'n por post'e kor'favor'e ripar'i ili'n, ni rimark'as ke li atribu'as grand'eg'a'n valor'o'n al la verb'o'form'o est'as. Mi jam dir'is ke ĝust'e la uz'ad'o de tiu est'as dev'us avert'i li'n! (§23) Iu pet'is de mi iom pli detal'a'n klar'ig'o'n pri tio. La afer'o ja ŝajn'as tiel simpl'a: ”est'i est'as kopul'o, do ĝi dev'as est'i sekv'at'a de ia adjektiv'a form'a”.
Efektiv'e, tiu regul'o est'as praktik'a. Sed ĉi tie ne tem'as pri la simpl'a'j mal'facil'aĵ'o'j de komenc'ant'o'j, ĉi tie ni hav'as profund'a'n diferenc'o'n de opini'o'j, kiu'n ni ne pov'as solv'i per regul'o por komenc'ant'o'j. En: ”Li est'as kiel patr'o” cert'e mank'as ekster'a indik'o pri adjektiv'ec'o. Sed ripar'i tio'n per: ”Li est'as kia patr'o”, est'as mal'ĝust'e, ĉar tiu kia ne hav'as inter'rilat'o'n kun la vort'o est'as en la fraz'o mem, ĝi (laŭ la kia-ist'o'j) de'pend'as de iu latent'a, sub'kompren'it'a est'as, kiu'n oni pov'as lok'i post kia aŭ post patr'o.
La indik'o pri adjektiv'ec'o ĉiam mank'as kiam oni uz'as prepozici'a'n grup'o'n kiel predikativ'o'n kaj neni'u, ĝis nun, trov'is tio'n strang'a. Kp. Li est'as en bon'a humor'o, kun: Li est'as bon'humor'a.
La verb'o est'i pov'as esprim'i mult'e da nuanc'o'j. Oni pov'us
aranĝ'i ili'n laŭ mal'supr'e'n'ir'ant'a skal'o tiel, ke la verb'o ĉiam pli
perd'as si'a'n senc'o'n, si'a'n mem'star'ec'o'n, ĝis ĝi far'iĝ'is simpl'a
gramatik'il'o sen ia pli'a valor'o. Mi don'u kelk'a'j'n ŝtup'o'j'n el tia
skal'o:
1. ”Ĉiu'j teori'o'j pri Esperant'o est'us sen'util'a'j, se neni'u Esperant'o ekzist'us. Sed Esperant'o est'as kaj viv'as.” (D-ro A.
Mildwurt.) Kio est'is, tio est'os (Fred. l: 9).
Ĉi tie ni hav'as la baz'a'n signif'o'n de est'i, nom'e: ekzist'i. Kp:
Ĉu vi ne kred'as ke Di'o ver'e est'as?
2. La ekspozici'o est'as en la flor'hal'o; kun iom mal'pli'fort'a est'i = okaz'i.
3. Li est'as en la ĝarden'o.
Est'i = trov'iĝ'i, mov'iĝ'i. Ĉi tie ni do hav'as la lok'a'n signif'o'n
kaj ĉi tie komenc'iĝ'as la hezit'o'j kaj mal'facil'aĵ'o'j. Mi ne intenc'as tro mult'e detal'ig'i sed pet'as ĉiu'n pri'stud'i kelk'a'j'n
ekzempl'o'j'n:
Li jam long'e est'as for (adverb'a (!) predikativ'o aŭ lok'a adjekt'o)?
Ni est'as hejm'e (atent'u la e).
La ŝip'o est'as sur la mar'o — la ŝip'o est'as sur'mar'e — sur'mar'a ŝip'o.
La lok'a pozici'o pov'as ankaŭ est'i esprim'it'a per adjektiv'o:
Mal'feliĉ'o est'as proksim'a (Ps 22: 11).
Mi est'as proksim'a al Di'o (Ps 73: 28).
Proksim'a est'as Di'o al tiu'j, kies kor'o est'as romp'it'a (Ps 34:
18).
Sed:
Vi est'as proksim'e de mi (Genez'o 45: 10).
Kiel mal'proksim'e est'as la orient'o de la okcident'o (Ps 103).
Mal'proksim'a'j ili est'as de vi'a leĝ'o (Ps 119: 50).
Tio klar'e montr'as kiel facil'e la predikativ'a adjektiv'o glit'as en la adverb'a'n (aŭ prepozici'a'n) klas'o'n, precip'e se tiu adjektiv'o hav'as propr'a'n komplement'o'n.
La sam'o'n ni pov'as konstat'i ĉe la vort'o alt'a.
Vi'a'j juĝ'o'j est'as tro alt'e super li (Ps 10).
Li est'as alt'e super ĉiu'j popol'o'j (Ps 99).
Ĉar kiel alt'e est'as la ĉiel'o super la ter'o, tiel grand'a est'as Li'a bon'ec'o (Ps 103).
La dekstr'a man'o de la Etern'ul'o est'as alt'e (Ps 118).
4. Li est'as mal'fru'e.
Ni est'is kun'e en la ĝarden'o.
Ili est'is tri'op'e.
Iam mi leg'is: ”Gramatik'e la adjektiv'a form'o est'us pli
korekt'a, sed tradici'o kaj praktik'o prav'ig'as la adverb'a'n
form'o'n!” Kia ”solv'o pro embaras'o”! Ĉu ne est'as klar'e ke
en tia'j fraz'o'j la predikativ'a adverb'o est'as tre natur'a, pro
la fakt'o ke ĝi esprim'as unu el la cirkonstanc'o'j de la est'ad'o,
de la ”ekzist'ad'o, mov'iĝ'ad'o, trov'iĝ'ad'o”. Bon'eg'a'n ekzempl'o'n don'as al ni Alt'a Kant'o 2: 2 kaj 3:
Kiel roz'o inter la dom'o'j.
Tiel est'as mi'a am'at'in'o inter la knab'in'o'j.
Kiel pom'arb'o inter arb'o'j ne'frukt'a'j, tiel est'as mi'a am'at'o inter la jun'ul'o'j.
La verb'o est'as en ĉi tiu ekzempl'o ankoraŭ ne tut'e perd'is
si'a'n signif'o'n, ĝi'a senc'o est'as proksim'um'e viv'i. Tio ankaŭ
klar'ig'as ke Zamenhof ĉiam uz'as kiel por demand'i pri ies
fart'o:
Kiel vi vi'n sent'as (F I 77; R 43).
Kp: Mi esper'as ke sinjor'in'o Bourlet sent'as si'n tut'e bon'e (L. d. Z. II 334).
Ali'a'n tip'a'n ekzempl'o'n ni hav'as en Ps 131: 2:
Kiel infan'o for'met'it'a de la mam'o de si'a patr'in'o, Tiel est'as en mi mi'a anim'o.
Tial fraz'o kiel: ”Las'u li'n, li est'as tut'e bon'e, kie li est'as”, est'as nepr'e korekt'a.
5. La plej mal'supr'a'n ŝtup'o'n ni ating'as en ekz:
La ter'o est'as rond'a. Tia ”est'as” est'as la kopul'o, nur'a gramatik'a lig'il'o. Mult'a'j lingv'o'j tut'e ne hav'as ĝi'n, (ekz: en la
hebre'a lingv'o psalm'o 23 komenc'iĝ'as tiel: La Sinjor'o, mi'a
paŝt'ist'o) ali'a'j hav'as ĝi'n, sed uz'as ĝi'n mal'mult'e (ekz. la
Rus'a lingv'o ne uz'as ĝi'n en la prezenc'o).
La uz'ad'o de adjektiv'o aŭ adverb'o post est'i do jam est'as diskut'ind'a kaj ne ĉiam facil'a. Ĉiu Esperant'ist'o sci'as ke en tri kaz'o'j Zamenhof ĉiam uz'is la adverb'a'n form'o'n: a) rest'i kun leon'o est'as danĝer'e (infinitiv'a subjekt'o) (Ekz. §7). b) est'us tre bel'e ke mi ir'u al la font'o (propozici'a subjekt'o) (Ekz. §19). c) ĉu est'as varm'e? (sen'subjekt'a fraz'o) (Ekz. §25).
Tri'e mi menci'as la hezit'o'n inter adverb'o kaj adjektiv'o ĉe la objekt'a'j predikativ'o'j post ”si'n ten'i”.
1. Ni dev'as ten'i ni'n tut'e flank'e (Let. de Z. II 345).
2. Se ni nur ten'os ni'n fort'e (id. 17).
3. Ten'u vi'n fort'e, fort'a est'u vi'a kor'o (Ps 27).
Sufiĉ'e por pruv'i ke en la predikativ'o'j ekzist'as ĉe Zamenhof ia ŝancel'iĝ'ad'o inter adverb'o kaj adjektiv'o. Kelk'a'j gramatik'ist'o'j prov'is klar'ig'i tio'n per ”influ'o'j de la rus'a lingv'o”, en kiu la predikativ'a adjektiv'o hav'as ali'a'n form'o'n ol la epitet'a (dom nov = (la) dom'o est'as nov'a; dom novyj — (la) nov'a dom'o).
Tiu ”neŭtr'a adjektiv'o” pov'as ankaŭ rol'i kiel adverb'o (Plen'a Gr. §196). Nu, mi neniam kontest'os ke Zamenhof est'is el'met'it'a al fort'a'j influ'o'j de si'a patr'in'a lingv'o, tamen mi kred'as ke en ĉi tiu kaz'o la radik'o'j ir'as pli profund'e'n. Nom'e: la predikativ'o hav'as logik'e kaj psikolog'i(k)e mez'a'n pozici'o'n inter la epitet'o'j kaj la adjekt'o'j, ali'vort'e ĝi est'as du'on'adjektiv'a, du'on'adverb'a.
La rus'lingv'a ”neŭtr'a adjektiv'o” est'as nur la ekster'a manifest'iĝ'o de tiu lingv'ist'ik'a ”leĝ'o”. Anstataŭ imput'i la Zamenhof'an ”ŝancel'iĝ'ad'o'n” al la rus'a lingv'o, est'as mult'e pli bon'e re'kon'i ke Zamenhof las'is si'n influ'i de tiu sam'a lingv'ist'ik'a leĝ'o kiu en la rus'a lingv'o trov'is si'a'n ekster'a'n stamp'o'n en la ”neŭtr'a adjektiv'o”. Ni ja vid'as simil'a'j'n fenomen'o'j'n en ne-slav'a'j lingv'o'j.
Ni unu'e pren'u la sved'a'n lingv'o'n:
Han sjunger vackert — li kant'as bel'e (adverb'o).
Amsterdam är vackert — Amsterdam est'as bel'a (predikativ'o).
Det vackra land'et — la bel'a land'o (epitet'o).
Kaj nun la nederlanda lingv'o, en kiu la predikativ'o est'as ĉiam adjektiv'o sen ia fleksi'o, do est'as ident'a kun la adverb'o, dum la epitet'a adjektiv'o oft'e konserv'as rest'o'j'n de la antaŭ'a'j fleksi'o'j.
Hij zingt prachtig — li kant'as bel'eg'e (adverb'o).
Het schilderij is prachtig — la pentr'aĵ'o est'as bel'eg'a (predikativ'o).
Hij vindt het prachtig — li trov'as ĝi'n bel'eg'a (predikativ'o).
Het prachtige schilderij — la bel'eg'a pentr'aĵ'o (epitet'o).
Ĉar ni renkont'as simil'a'j'n fenomen'o'j'n en slav'a lingv'o, en skandinav'a lingv'o kaj en okcident-ĝerman'a lingv'o ni ne pov'as ignor'i la fakt'o'n ke tiu'j fenomen'o'j el'kresk'as el la sam'a radik'o, hav'as la sam'a'n baz'o'n, konstru'iĝ'as sur la sam'a fundament'o.
Ĉu do Esperant'o bezon'as i'a'n nov'a'n form'o'n, mez'a'n form'o'n
inter la adjektiv'o kaj la adverb'o, ekz:
Bel'a: por la epitet'a adjektiv'o
Beleŭ (aŭ belij aŭ ... ): predikativ'o
Bel'e: adverb'o.
Kar'a leg'ant'o; Ne pens'u eĉ dum unu sekund'o ke mi dezir'as rekomend'i tia'n ”solv'o'n”! Ni domaĝ'u ni'n mem kaj ni'a'n Esperant'o'n. Tiel ag'ant'e, ni turn'us la lingv'ist'ik'a'n horloĝ'o'n kelk'a'j'n jar'cent'o'j'n mal'antaŭ'e'n, per kiu iom strang'a bild'o mi nur vol'as dir'i ke ni ir'us rekt'e kontraŭ la ĝeneral'a direkt'o laŭ kiu ni'a'j hind-eŭrop'a'j lingv'o'j evolu'as. Ni pov'as est'i tut'e kontent'a'j pri la praktik'a'j regul'o'j kiu'j kristal'iĝ'is el la lingv'o-uz'ad'o de Zamenhof mem kaj kiu'j est'as pli firm'e fiks'it'a'j de la du'a generaci'o da Esperant'ist'o'j. Ni do u zu la adjektiv'a'n form'o'n por la predikativ'o krom en la tri kaz'o'j de §48.
Sed ni neniam forges'u ke tio est'as praktik'a regul'o kaj neniom pli ol tio. Ĝi ne est'as logik'a, ĉar ĝi ja ignor'as la apart'a'n karakter'o'n de la predikativ'o.
Iam mi leg'is ke la finn'a lingv'o hav'as kvar divers'a'j'n form'o'j'n por la predikativ'o. Tio dev'as avert'i ni'n ke ni ne rigard'u la predikativ'o'n nur el okcident-eŭrop'a gramatik'a vid'punkt'o, kiu vid'punkt'o est'as tre oft'e sub la fort'a influ'o de la tradici'a'j latin-de'ven'a'j lingv'o-koncept'o'j.
El tio sekv'as klar'e ke ni gard'u ni'n kontraŭ ĉiam pli'vast'iĝ'ant'a'j konsekvenc'o'j. La praktik'a regul'o pri la adjektiv'ec'o de la predikativ'o'j ja tut'e ne taŭg'as kiel fundament'o por sur'konstru'i nov'a'j'n regul'o'j'n kaj ne pov'as est'i baz'o por kondamn'i devi'o'j'n kiel erar'o'j'n.
Unu el tiu'j konsekvenc'o'j est'as cert'e la nov'mod'a ŝanĝ'o de la predikativ'a kiel-esprim'o en ”kia-esprim'o”, kiu'n mi trakt'is kaj kondamn'is en §§42-45. La ebl'ec'o al'don'i la verb'o'form'o'n est'as (ĉiam nur ”est'as”, vid'u §45) trov'as si'a'n kaŭz'o'n en la funkci'o predikativ'a, sed tiu al'don'o ne est'as dev'ig'a, nek logik'a kaj tiu ”latent'a est'as” — eĉ se oni insist'as pri ĝi'a ekzist'ad'o — neniel est'as tiel grav'a kiel oni asert'as.
Ĝis nun mi menci'is nur la kopul'o'j'n est'i kaj far'iĝ'i (§42). Sed ankaŭ post ali'a'j kopul'o'j la kia-ist'o'j postul'as kia-esprim'o'j'n anstataŭ kiel-esprim'o'j.
Kiel ekzempl'o'n mi trakt'os tiu'n postul'o'n post la verb'o aspekt'i. Zamenhof uz'is ĉiam kaj sen'escept'e: kiel.
1. Ŝi aspekt'as kiel la maten'ruĝ'o (Alt'a Kant'o 6: 10).
2. Ili aspekt'is kiel mal'grand'a'j insul'o'j (F 87).
3. Ŝi aspekt'is kiel ŝton'iĝ'int'a (M 144).
4. Ŝi'a'j okul'o'j aspekt'is kiel du pec'o'j da mal'varm'a kristal'o (M 175).
La Amsterdama Kia-skol'o postul'as kia, ”ĉar ĝi est'as pli logik'a”:
1. Li aspekt'is kia sen'signif'a vir'et'o (La Perfid'o 16).
2. Fin'e la mond'o de'nov'e aspekt'is kia antaŭ'e (id. 173).
3. Ili aspekt'as kia'j la fingr'o'j de fum'ant'o (La Ne'venk'ebl'a Ĝen'o 5) (tamen: ”ankaŭ vi aspekt'as kiel balon'o” sur pĜ71 kaj pĜ123).
Tiu korekt'ad'o de Dro Zamenhof, kvankam nepr'a konsekvenc'o de la kia-ism'o, mal'hav'as ĉi'a'n baz'o'n. Eĉ la ”komplet'ig'o” per est'as, al kiu oni atribu'as tia'n grand'a'n valor'o'n (§§19, 23, 45-51), ne pov'as aplik'iĝ'i en ĉi tiu kaz'o.
Tamen: Jen ili'a klar'ig'o: Aspekt'i est'as kopul'o, ĝi aparten'as al la sam'a klas'o kiel est'i, do ankaŭ postul'as adjektiv'o'n.
Sed ĉu oni rajt'as rezon'i tia'manier'e? Ĉu aspekt'i est'as ver'a kopul'o? Eĉ la verb'o est'i ne ĉiam est'as pur'a kopul'o, tio de'pend'as de la grad'o en kiu ĝi perd'as si'a'n origin'a'n signif'o'n (§47).
Nu: aspekt'i (sam'e kiel nom'iĝ'i, ŝajn'i, mien'i k. a.) neniam tut'e perd'as si'a'n signif'o'n por far'iĝ'i nur'a kun'lig'ant'o. Ĝi ĉiam rest'as en la lim'region'o inter kopul'a'j kaj plen'senc'a'j verb'o'j.
Tio est'as cert'e la kaŭz'o ke Zamenhof preskaŭ ĉiam uz'is adverb'o'n post aspekt'i (aspekt'i bon'eg'e, mal'gaj'e, sufer'ant'e, san'e, freŝ'e, bel'e), kvankam aspekt'i -a ankaŭ aper'as (ekz. aspekt'is bon'ord'a, sed mal'nov'a M 130). Tio kompren'ebl'e ne kontent'ig'is ni'a'j'n ”logik'ul'o'j'n” kaj ili dekret'is ke aspekt'i, est'ant'e kopul'o, ĉiam postul'as adjektiv'o'n post si.
Tio est'as tre praktik'a ”solv'o”, kiu ja preter'vid'as la ver'a'n
karakter'o'n de aspekt'i (nom'iĝ'i k. a.), do iom tro'simpl'ig'as la
afer'o'n, sed kiu est'as facil'a, precip'e por ni'a'j komenc'ant'o'j. Oni
pov'us akcept'i ĝi'n pro pur'a oportun'ec'o, ĉar tre grav'a la afer'o ne est'as, tamen mi nepr'e rifuz'as tir'i el tiu praktik'a regul'o
konsekvenc'o'j'n kiel:
1. Zamenhof far'is erar'o'j'n; li est'is ne'konsekvenc'a.
2. Ĉiu'j kiel-esprim'o'j post aspekt'i est'as ”ne'logik'a'j” kaj dev'as est'i ŝanĝ'at'a'j.
Tio est'as tro ”logik'a”! Ankaŭ post aspekt'i ni rest'u ĉe la Zamenhofa kiel!
La kiel-esprim'o ankaŭ trov'iĝ'as en la funkci'o de objekt'a predikativ'o:
1. Mi far'is mi'a'n vizaĝ'o'n kiel silik'o (silik-simil'a: Jes. 50: 7).
2. Li far'os ĝi'a'n dezert'o'n kiel Ed'e'n kaj ĝi'a'n step'o'n kiel la ĝarden'o de la Etern'ul'o (ĝarden'simil'a Jes. 51: 3).
3. Mi far'os vi'a'n id'ar'o'n kiel polv'o de la ter'o (polv'o simil'a — ne'kalkul'ebl'a Ge'n. 13: 16).
4. Mi ne far'u ŝi'n kiel dezert'o, ne far'u ŝi'n kiel ter'o sen'akv'a (Hoŝea 1: 3).
Ĝis nun ĉi tiu'j esprim'o'j, pro si'a mal'oft'ec'o ver'ŝajn'e, ankoraŭ ne far'iĝ'is viktim'o'j de la kia-ism'o, kvankam oni pov'us ”komplet'ig'i” ili'n per ”est'as”.
Atent'u, ke ili est'as en la nominativ'o kaj ke kiel de'nov'e hav'as prepozici'a'n karakter'o'n.
Ekzist'as tamen tut'e ali'karakter'a kiel-esprim'o, kiu ankaŭ funkci'as kiel (objekt'a aŭ subjekt'a) predikativ'o.
1. Ili aper'is kiel atest'ant'o'j (F 34).
2. Oni elekt'is li'n kiel prezid'ant'o'n.
3. Vi elekt'is la Plej'alt'ul'o'n kiel vi'a'n rifuĝ'ej'o'n (Ps 91: 9).
4. Li vol'as hav'i mi'n kiel virg'ul'in'o'n, sed ebl'e ne kiel stamp'il'o'n (F 81) 5. Ili re'ven'as kiel hom'o'j nov'a'j (F 42) 6. Jozef est'is vend'it'a kiel sklav'o (Ps 105).
7. La natur'o el'kraĉ'u mi'n kiel eksterm'ind'a'n best'o'n (R 120).
8. Ili, kiel grand'aĝ'a'j knab'in'o'j, hav'is la permes'o'n supr'e'n'ir'i (F.
I. 54) 9. ... por pren'i ŝi'n kiel fianĉ'in'o'n (F. I. 64) 10. Mi, kiel pli mal'jun'a, est'as pret'a re'ten'i la koler'o'n (Ifigeni'o 102).
11. Mi tiam li'n akcept'os kiel di'o'n (Ifigeni'o 102).
12. Di'o don'as al vi la land'o'n kiel posed'aĵ'o'n (Josu'o 1: 11).
Por tiu'j, kiu'j dezir'as pri'stud'i tia'j'n kiel-esprim'o'j'n, mi re'send'as al Plen'a Gramatik'o §§303 II, 328 A, 337 Rim. Iv kaj precip'e §384.
Mi far'os nur kelk'a'j'n rimark'ig'o'j'n:
1. La kiel-oj en ĉi tiu funkci'o ne kompar'as, sed ident'ig'as. En
la unu'a fraz'o ekz.: Ili ne aper'as laŭ la manier'o kiel atest'ant'o'j
aper'as; do oni ne kompar'as ili'n kun i'a'j atest'ant'o'j, sed: ili mem
Est'as atest'ant'o'j kaj aper'as en tiu kvalit'o.
Du'a fraz'o: a. Oni elekt'is li'n por ke li Est'u prezid'ant'o, aŭ b. Oni elekt'is li'n (por ia task'o) ĉar li Est'as jam prezid'ant'o, kaj tial ebl'e plej bon'e taŭg'as por la task'o.
Sam'e pri la ali'a'j ekzempl'o'j. Prav'e ”Plen'a Gramatik'o” (p ̧ 423 mal'supr'e) rimark'as ke tiu last'a, do ident'ig'a funkci'o de kiel est'as ”senc'e preskaŭ kontraŭ'a” al la kompar'a funkci'o.
2. El tio sekv'as tuj, ke oni nepr'e ne pov'as ”komplet'ig'i” ĉi tiu'j'n esprim'o'j'n. Ni jam vid'is ke tia'j komplet'ig'o'j oft'e hav'as dub'a'n karakter'o'n kaj est'as super'flu'a'j, aŭ iom modif'as la senc'o'n
(§§21-24, 33, 38, 39, 43,45, 51). Sed en ĉi tiu kaz'o ili ne nur
est'as dub'a'j, super'flu'a'j, modif'em'a'j, sed rekt'e erar'a'j, ĉar ili ŝanĝ'as la ident'ig'a'n kiel en la kompar'a'n kiel. Ni pren'u ekzempl'o'n:
”Li for'kur'as kiel krim'ul'o.”
Ĉu tio est'as la kompar'a kiel aŭ la ident'ig'a? Tio de'pend'as de la kun'tekst'o. La senc'o pov'as est'i: Li Est'as krim'ul'o kaj tial dev'as for'kur'i (do ident'ig'a) aŭ: Li for'kur'is kvazaŭ li est'us krim'ul'o. Komplet'ig'o de la fraz'o per ”for'kur'as” nepr'ig'as la kompar'a'n senc'o'n. Jen: Li for'kur'ad'is de la preĝ'ej'o kiel krim'ul'o for'kur'ad'as de mal'liber'ej'o. (Rab. 7) Do: Li ne est'is krim'ul'o, sed for'kur'is krim'ul'manier'e.
Oft'e nur la kun'tekst'o dev'as decid'i. En Rab. pĜ86 oni renkont'as: ”Mi konsil'as al vi kiel patr'o”. La tekst'o montr'as ke la parol'ant'o ne est'as la patr'o de la al'parol'it'o, do ke ni hav'as la kompar'a'n kiel: Mi konsil'as al vi kiel patr'o konsil'as. (Kp. en la nederlanda lingv'o: Ik raad je als e'e'n vader a'a'n, flank'e de: Ik raad je als vader a'a'n).
Ĉi tie ni do pov'as hav'i eĉ kvar senc'o'j'n: Kiel patr'o mi konsil'as al vi:
a) Mi don'as al vi konsil'o'n en patr'a manier'a (kompar'a kiel).
b) Mem est'ant'e patr'o, mi pov'as don'i al vi ĉi tiu'n konsil'o'n (koncern'e vi'a'n fil'o'n).
c) Est'ant'e vi'a patr'o, mi konsil'as al vi.
d) Ĉar vi est'as patr'o, mi konsil'as al vi.
b, c, kaj d est'as ident'ig'a'j. (Vid'u ankaŭ Lingv'a'j Respond'o'j pĜ49.) Se la kun'tekst'o ne sufiĉ'e klar'e montr'as la senc'o'n, oni pov'as uz'i ali'a'j'n rimed'o'j'n por disting'i (Vid'u Plen'a Gr. p ̧ 424).
3. La ident'ig'a kiel sen'dub'e est'as prepozici'o. Tio sekv'as precip'e el la ne'ebl'ec'o de ia ajn komplet'ig'o. Sed ekzist'as ankoraŭ
ali'a'j argument'o'j:
a) La naci'a'j lingv'o'j oft'e traduk'as tiu'n kiel per prepozici'o:
I. Oni elekt'is li'n kiel prezid'ant'o'n: men ko'os hem tot voorzitter.
II. Jozefo est'is vend'it'a kiel sklav'o (Ps 105) — Joseph was sold for a serv'ant — Josef blev såld till träl — Joseph ward zum Knecht verkauft; ktp.
b) Ankaŭ en Esperant'o mem la ident'ig'a kiel kelk'foj'e altern'as kun la prepozici'o por.
(J'os. 1: 11) Di'o don'as al vi la land'o'n kiel posed'aĵ'o'n, flank'e de: Mi don'as al vi la land'o'n por posed'aĵ'o (de Zam. laŭ Pl.
Gr. pĜ332). Kp. ankaŭ: ni uz'is la ŝton'o'n kiel seĝ'o'n; ni uz'is la ŝton'o'n por seĝ'o.
c) Krom ĉi tiu'j 3 pozitiv'a'j argument'o'j, ekzist'as ankoraŭ grav'a negativ'a, nom'e: Ĉiu nov'a Esperant'ist'o, kiu ankoraŭ ne est'as katen'it'a de la tro strikt'a'j regul'o'j de si'a lern'o'libr'o, vid'as en tiu ident'ig'a kiel prepozici'o'n.
Tial Degenkamp avert'as en ”La Konsil'ant'o” (pĜ75, du'a el'don'o pĜ30) ke ĝi ne est'as prepozici'o, kaj ankaŭ Waringhien en Plen'a Gramatik'o (§328) opini'as tiu'n avert'o'n neces'a, kvankam la funkci'o de la ident'ig'a kiel tut'e kongru'as kun la funkci'o'j de la prepozici'o'j, kiel ĉi last'a'j est'as difin'it'a'j en Pl. Gr. §152. Eĉ pli, laŭ la sam'a Pl. Gr. la ident'ig'a-kiel-esprim'o est'as ne'rekt'a predikativ'o. Pri tio ĉiu cert'e sam'opini'as kun prof. Waringhien (vid'u tamen la rimark'o'n post §59). Kaj en Pl. Gr. pĜ159 en §153 ni trov'as difin'o'n de la noci'o ne'rekt'a. Tie ni leg'as: Ne'rekt'a oni nom'as komplement'o'n, se ĝi'n antaŭ'as ... prepozici'o. Ankaŭ pri tio neni'u protest'os. Nu la konklud'o ne pov'as est'i ali'a ol: Tiu kiel do est'as prepozici'o!
Jespersen, la grand'a lingv'ist'o” dir'as: ”Ne est'as ia motiv'o por disting'i prepozici'o'j'n kaj konjunkci'o'j'n kiel apart'a'j'n vort'klas'o'j'n” (The Philosophy of Grammar, pĜ88). Tio ebl'e ir'as tro mal'proksim'e'n. Tamen (kaj nun mi ven'as al mi'a kvin'a argument'o) ...
d) Ĉu ne est'as mult'signif'e, ke Zamenhof, ĝust'e en si'a Lingv'a Respond'o pri ĉi tiu tem'o, difin'as la vort'o'n kiel ne kiel konjunkci'o'n, ne kiel prepozici'o'n, sed kiel ... lig'ant'a'n vort'o'n (L. R. pĜ49).
Kaj tiel mi re'ven'as preskaŭ tut'e al mi'a el'ir'punkt'o kaj ripet'as: Ne lim'ig'u la senc'o'n de kiel, ne difin'u ĝi'n tro strikt'e, ne
rifuz'u al ĝi la prepozici'a'n funkci'o'n, sed est'u kontent'a pri:
Kiel est'as struktur'vort'o (i. a. uz'at'a por esprim'i kompar'o'j'n). Vid'u §11 de ĉi tiu trakt'aĵ'o.
4. Unu mal'grand'a punkt'o ankoraŭ.
La ident'ig'a-kiel-esprim'o'j oft'e hav'as ”akuzativ'a'n” ”n”. Tio tamen ne est'as pruv'o, ke kiel est'as konjunkci'o, kiel sugest'as Pl. Gram. §328 Rim. I. Tiu ”akuzativ'o” (strang'a termin'o, tiu vort'o akuzativ'o, sed ... sankt'a relikv'o el la muze'o de lingv'ist'ik'a'j antikv'aĵ'o'j!) ne est'as pli ol disting'a mark'o, sam'e kiel la direkt'a-”n” en: Mi ir'as en la ĝarden'o'n.
Ni jam vid'is ke la fraz'o: ”Mi konsil'as al vi kiel patr'o”, pov'as est'i kvar'senc'a. La verb'o konsil'i ĉiam hav'as objekt'o'n kun la prepozici'o al. Ali'a'j verb'o'j tamen hav'as akuzativ'a'n objekt'o'n, ekz: Mi avert'as vi'n kiel patr'o.
Por iom lim'ig'i la ver'e iom grand'a'n abund'o'n de kvar senc'o'j, oni nun uz'as: Mi avert'as vi'n kiel Patr'o'n por la senc'o de §57 d: Mi avert'as vi'n en vi'a kvalit'o de patr'o.
Rest'as do ankoraŭ tri ali'a'j senc'o'j kaj oni ver'e ne pov'as dir'i ke tiu N sav'as mult'o'n aŭ est'as neces'a, aŭ logik'a.
Eĉ, la N ne pov'as tut'e for'ig'i la plur'senc'ec'o'n. Ni jam rimark'is ke fraz'o kiel: ”Oni elekt'is li'n kiel prezid'ant'o'n” rest'as du'senc'a (§56). Tamen, la N iom help'as kaj ĝi'a aplik'ad'o ne est'as mal'facil'a.
Oni instru'u nur, ke la kiel-esprim'o hav'as la sam'a'n kaz'o'n kiel la fraz'part'o kun kiu ĝi star'as paralel'e. Tio est'as Zamenhofa (vid'u L. R. pĜ50), kvankam ne sen'escept'a (klasifik'a kiel §13, vid'u ankaŭ §54).
En dub'a'j kaz'o'j oni ne uz'u la N. Ekz. en Ps 147: 16 ni leg'as: Li don'as neĝ'o'n kiel lan'o'n. Li ŝut'as prujn'o'n kiel cindr'o'n.
Mi'a'opini'e tiu'j kiel-esprim'o'j part'o'pren'as la karakter'o'n de la ekzempl'o'j en §54 (li far'as la neĝ'o'n kiel lan'o, li far'as la neĝ'o'n lan'simil'a), kaj do ne rajt'as port'i la ”akuzativ'a'n” N. La fraz'o cert'e ne signif'as ekz: Li ŝut'as prujn'o'n kiel Li ŝut'as cindr'o'n.
Tiu last'a ekzempl'o pruv'as kiel mal'facil'e est'as tir'i preciz'a'j'n lim'lini'o'j'n.
Rim.: Degenkamp (en ”La Konsil'ant'o”, pĜ75/76, du'a el'don'o pĜ30) far'as diferenc'o'n en la analiz'ad'o de resp:
1) Oni elekt'is li'n kiel prezid'ant'o'n.
2) Oni elekt'is li'n prezid'ant'o.
Laŭ Degenkamp kiel prezid'ant'o'n en la unu'a fraz'o est'as:
bijvoeglijke bepaling — ”adjektiv'ec'a komplement'o”, aŭ ”suplement'o de substantiv'o aŭ pronom'o”).
En la du'a fraz'o li nom'as la vort'o'n ”prezid'ant'o” ”objekt'a predikativ'o”. Tiu diferenc'o ne pov'as est'i ĝust'a, la funkci'o est'as ja en ambaŭ kaz'o'j tut'e sam'a. La diferenc'o est'as nur: En la unu'a fraz'o ni hav'as ne'rekt'a'n predikativ'o'n, en la du'a rekt'a'n predikativ'o'n.
Ĉar pri tio ne ekzist'as diferenc'o de opini'o'j ni pov'as preter'pas'i
tiu'j'n kiel-esprim'o'j'n rapid'e. Kelk'a'j ekzempl'o'j Zamenhofaj:
1. Ili mal'aper'as kiel fum'o (Ps 37: 20)
2. Ili mal'aper'u kiel limak'o konsum'iĝ'ant'a (Ps 58: 8)
3. Ni'a'j jar'o'j mal'aper'as kiel son'o (Ps 90: 9)
4. Mont'o'j fand'iĝ'as kiel vaks'o (Ps 97: 5)
5. La mont'o'j salt'is kiel ŝaf'o'j (Ps 114: 4)
6. Mi'a anim'o soif'as kiel sek'a ter'o (Ps 143: 6)
7. ... bril'as kiel ruben'o en ŝlim'o (R 33)
8. La honest'ec'o ŝancel'iĝ'as kiel kavern'a dent'o (R 56)
9. Li furioz'as kiel apr'o (R 60)
10. La lip'o'j trem'is kiel foli'et'o'j (M 144)
11. Li ruĝ'iĝ'is kiel peon'o (M 185)
12. Li'a'j okul'o'j bril'is kiel ard'ant'a'j karb'o'j (M 165)
13. Ŝi sid'is kiel sen'mov'a statu'et'o (M 58)
14. Ĝi sid'is kiel babil'em'a korv'o (F 12)
15. La anim'o kur'is kiel cerv'in'o (F 34)
16. Ŝi rid'et'is kiel anĝel'o (F 70)
17. Ĝi kuŝ'is kiel Jon'a en la balen'o (F 70}
18. La perl'o lum'is kiel stel'o (F 80)
19. Ĝi radi'is kiel lum'a flam'o (F 117)
20. La sci'ig'o tra'kur'is la arb'ar'o'n kiel fulm'o (F 128)
Ne grav'as ĉu oni rigard'as tiu'n kiel prepozici'o aŭ konjunkci'o. Laŭ mi ili est'as preskaŭ ĉiam prepozici'o'j. Unu rimark'ig'o
ankoraŭ: Tia'j kompar'a'j adjekt'o'j inklin'ad'as perd'i si'a'n origin'a'n, kompar'a'n valor'o'n, ili far'iĝ'as kliŝ'o'j, kiu'j'n la parol'ant'a
amas'o uz'as sen'pri'pens'e.
Pren'u ekz. numer'o'n 9: Li furioz'as kiel apr'o. Tiu esprim'o pov'as est'i uz'at'a ankaŭ de iu, kiu neniam vid'is apr'o'n, ebl'e tut'e ne kon'as la best'o'n, nek sci'as i'o'n pri ĝi'a furioz'ec'o. Efektiv'e: la parol'ant'o cert'e ne intenc'as kompar'i la furioz'ec'o'n de la pri'parol'at'a person'o kun la special'a form'o de furioz'ec'o de la apr'o'j, li simpl'e esprim'as ... la grad'o'n de furioz'ec'o. Kaj vid'u numer'o'n 20: Ĉu fulm'o iam tra'kur'is arb'ar'o'n? Cert'e ne! La esprim'o kiel fulm'o est'as grad-esprim'a. Kompar'u la ekz. 7, 12, 18, 19. Ili cert'e esprim'as pli la grad'o'n ol la manier'o'n. Ĉu perl'o pov'as lum'i kiel stel'o? Ne, tio'n pov'as far'i briliant'o, sed perl'o ne! Tio tamen ne grav'as. La esprim'ot'a senc'o nur est'as: La perl'o lum'is en tre fort'a grad'o. Jam nun, anticip'ant'e post'a'j'n paragraf'o'j'n mi vol'as star'ig'i ĉi tiu'n tez'o'n: En la praktik'a lingv'o-uz'ad'o manier'o kaj grad'o ne est'as dis'ig'ebl'a'j.
Laŭ la prezid'ant'o de ni'a Akademi'o reg'as inter la Esperant'ist'o'j infekt'a mal'san'o kiu'n li nom'is la tiom-kiom-mal'san'o.
Efektiv'e! Ĝi oft'e infekt'as la sam'a'j'n person'o'j'n kiu'j jam sufer'as de la kia-ism'o, sed est'as eĉ pli dis'vast'iĝ'int'a ol la last'a. Kia feliĉ'o ke tiu'j kiom-ist'o'j ankoraŭ ne atent'is la grad-esprim'a'n valor'o'n de mult'a'j kiel-adjekt'o'j! Ĉar tuj post kiam ili mal'kovr'os tio'n, ili'a logik'o dev'ig'os ili'n ŝanĝ'i cent'o'j'n da Zamenhof'aĵ'o'j, skrib'ant'e ekz.: Li furioz'as kiom apr'o; la perl'o lum'as kiom stel'o! Ĉar prav'e dir'is Goethe: ”En ag’ mal'bon'a kuŝ'as tiu ĉi mal'ben’, ke, plu-ir'ant'e, ĝi nur mal'bon'ec'o'n pov'as nask'i.”
La kompar'a esprim'o tre oft'e funkci'as kiel suplement'o de iu
adjektiv'o aŭ adverb'o. En tiu kaz'o Zamenhof ĉiam kaj sen'escept'e uz'is kiel. El la cent'o'j da ekzempl'o'j mi cit'as kelk'a'j'n:
1. pal'a kiel la foli'o'j de la te'a roz'o (F 25)
2. pal'a kiel la mur'o (R 22)
3. pal'a kiel kadavr'o (R 22)
4. pal'a kiel neĝ'o (R 95, 126)
5. pal'a kiel marmor'o (M 195)
6. nigr'a'j kiel ebon'o (F 103)
7. nigr'a kiel ink'o (F 128)
8. nigr'a kiel la tend'o'j de Kedar (A. K. 1: 5)
9. alt'a kiel popl'o (M 159)
10. alt'a kiel mast'o (F 128)
11. blank'a kiel kreto (F 77)
12. blank'a kiel marmor'o (M 162)
13. blank'a kiel neĝ'o (Da'n. 7: 9)
14. blank'a kiel paper'o (M 158)
15. furioz'a kiel tigr'in'o (R 78)
16. fortik'a kiel ankr'a ŝnur'eg'o (F 123)
17. mal'mol'a kiel fer'o (Da'n. 2: 40)
18. bel'a kiel delikat'a fraŭl'in'o (F 90)
19. bel'a kiel anĝel'o (M 225)
20. bel'a kiel Tirca (A. K. 6: 4)
Ĉi tiu'j kompar'o'j est'as tiel oft'a'j ĉe ĉiu'j aŭtor'o'j, ke ĉies orel'o'j (aŭ okul'o'j) est'as tut'e al'kutim'iĝ'int'a'j al ili. Tial ili fo-rmas
fortik'a'n bastion'o'n kontraŭ la danĝer'a kia-ism'o. Tamen, ankaŭ antaŭ ĉi tiu bastion'o la ”logik'ul'o'j” ne halt'os. Iom post
iom ili sub'fos'os ĝi'n, kaj imit'em'o far'os la rest'o'n. La unu'a'j
simptom'o'j jam montr'iĝ'is. Vid'u nur:
1. mal'ĝoj'a kia la ali'a (La Perfid'o 172)
2. bov'in'o'j dign'a'j kaj nobel'a'j kia'j sinjor'in'o'j (Skiz'o'j pri Nederlando 53)
3. la pasaĝer'o sam'nom'a kia la brems'ist'o (La Progres'ant'o
1938, p ̧. 158).
Por la ĝis-ist'a'j kia-ist'o'j tiu uz'ad'o de kia post ĉi'a'j adjektiv'o'j est'as nepr'a konsekvenc'o de ili'a star'punkt'o. Oni ja pov'as ĉiam ”komplet'ig'i” tiu'j'n kiel-esprim'o'j'n per la fam'a vort'et'o est'as: mal'mol'a kiel fer'o est'as, dign'a'j kiel sinjor'in'o'j est'as, mal'ĝoj'a kiel la ali'a est'as (vid'u §65).
Sed ankaŭ la ordinar'a, praktik'a Esperant'ist'o, kaj eĉ la plej
eminent'a inter ni, est'u si'n'gard'a. Ni vid'is ke la uz'ad'o de kia
por kun'lig'i du substantiv'o'j'n jam (kaj bedaŭr'ind'e!) far'iĝ'is ĝeneral'a (§§18-24). Tiu absolut'e ne-Zamenhofa uz'ad'o de kia
en'hav'as en si la ĝerm'o'j'n por nov'a'j mis'paŝ'o'j. Kompar'u ekzempl'e jen'a'j'n tri fraz'o'j'n de Profesor'o Waringhien:
1. Est'as defi'o al la komun'a saĝ'o kaj al la natur'a mal'pen'em'o
de la hom'o'j, vol'i trud'i al ili form'o'j'n kia'j urinifar, adresizar aŭ martelagar (Let. de Zam II: 28)
2. Oni diskut'is akcesor'a'j'n punkt'o'j'n kia'j minme, ultr'e aŭ
prox. (Let. de Zam. Il: 48)
3. ... tiu haladz'o, kiu'n tuj rimark'ig'is hom'o'j tiel diferenc'a'j kia'j
S-ro'j Aymonier kaj von Wahl ... (Let. de Zam.ll: 47).
En la unu'a fraz'o la vort'o ”form'o'j'n” ne hav'as akompan'ant'a'n adjektiv'o'n, en la du'a fraz'o ”punkt'o'j'n” est'as akompan'at'a de la antaŭ'star'ant'a adjektiv'o ”akcesor'a'j'n”, kaj la kompar'o ”kia'j minme, ultr'e aŭ prox” rilat'as al la tut'aĵ'o ”akcesor'a'j punkt'o'j”. Sed en la tri'a fraz'o la adjektiv'o (diferenc'a'j) star'as mal'antaŭ'e, est'as determin'it'a de la vort'o tiel, kaj la kompar'o (kia'j Aymonier kaj von Wahl) rilat'as nur la adjektiv'o. Se Prof.
Waringhien est'us konstru'int'a la fraz'o'n per help'o de sub'propozici'o epitet'a ( ... kiu'n tuj rimark'ig'is hom'o'j, kiu'j est'as tiel diferenc'a'j Kiel Sroj Aymonier kaj von Wahl, ... ), tiam li cert'e uz'us kiel anstataŭ kia'j! Sed li'a kutim'a ne-Zamenhofa uz'ad'o de ”hom'o'j kia'j ...” glit'ig'as li'n.
Ankaŭ la uz'ad'o de kia en la predikativ'o'j (§42 k.c.) pov'as facil'e mis'gvid'i al kia, post la adjektiv'o'j. Se oni rigard'as kiel ĝust'a'n la fraz'o'n: ”Li est'as kia patr'o por si'a'j soldat'o'j”, oni nur
bezon'as far'i unu paŝ'o'n plu por akir'i: ”Li est'as bon'a kia patr'o por si'a'j soldat'o'j ”, el kio bon'a kia patr'o nask'iĝ'as por komenc'i si'a'n (mizer'a'n) viv'o'n. Kiel mal'proksim'e'n pov'as ir'i la
mis'logik'o pruv'as la jen'o:
Iu logik'ul'o (mi ne menci'os li'a'n nom'o'n, ĉar — feliĉ'e — li
ne plu hav'as i'a'n influ'o'n) el'trov'is ke la esprim'o ali'a ... ol est'as nepr'e erar'a kaj mal'logik'a. Tio dev'us est'i ali'a ... kia!! Jen
li'a rezon'o:
1. ali'a signif'as ne tia
2. post tia nur kia est'as ĝust'a (vid'u pri tio mi'a'j'n §§ 13-33)
3. el tia ... kia nepr'e sekv'as ankaŭ ne tia ... kia
4. ni do dev'as uz'i ali'a ... kia.
Pri tio komentari'o est'as super'flu'a.
Ĉi tiu kaz'o (adjektiv'o plus kiel plus substantiv'o) don'as al mi okaz'o'n por pli'vast'ig'i (kaj fin'i!) mi'a'n kritik'o'n kontraŭ la kvazaŭ-logik'a, sed esenc'e arbitr'a kaj erar'a komplet'ig'o de la kiel'esprim'o'j per la verb'o-form'o est'as.
Ĉe tio mi ne ripet'os antaŭ'a'j'n argument'o'j'n, kiu'j tamen plen'e valid'as ankaŭ nun. (§§21-23, 45-51).
Ni el'ir'u de la esprim'o: blank'a kiel neĝ'o. La tut'e super'flu'a komplet'ig'o de la kia-ist'o'j don'as: blank'a kiel neĝ'o est'as, kaj ”korekt'it'a”: blank'a kia neĝ'o est'as, do: blank'a kia neĝ'o. Sed ĉu ”blank'a kiel neĝ'o est'as” est'as ĝust'a esprim'o? Ĝi pov'us est'i ĝust'a, se la du'a part'o (kiel neĝ'o est'as) hav'us la funkci'o'n klar'ig'i la signif'o'n de la vort'o blank'a.
Se ekzempl'e iu Cseh-instru'ist'o, instru'ant'e la nom'o'j'n de la kolor'o'j al grup'o de Eskim'o-infan'o'j, uz'us la vort'o'n blank'a por la unu'a foj'o, li pov'us dir'i: ”La flor'o'j est'as blank'a'j”, kaj, vid'ant'e la ne'kompren'o'n sur la vizaĝ'o'j de la lern'ant'o'j, al'don'i: ”kiel neĝ'o est'as”.
En skrib'it'a lingv'o oni tiam uz'us kom'o'n post blank'a'j, tiel:
La flor'o'j est'as blank'a'j, kiel neĝ'o est'as. (Not'u bon'e ke mis'kompren'o est'as ne'ebl'a, nur se la infan'o'j sci'as ke tem'as pri kolor'o'j. Se ili ne sci'us tio'n, ili pov'us kompren'i ke la flor'o'j est'as
ekz. mal'varm'a'j, ĉar ”kiel neĝ'o est'as” tut'e ne dir'as, kiu ec'o de
neĝ'o est'as alud'it'a!) Sed en blank'a kiel neĝ'o la kiel-esprim'o
tut'e ne hav'as kiel funkci'o'n difin'i la noci'o'n blank'a. Ĝi hav'as
sam'temp'e (kaj ne'apart'ig'ebl'e) du funkci'o'j'n:
1e. ĝi esprim'as la grad'o'n, la intens'ec'o'n de blank'ec'o.
2e. ĝi esprim'as la special'a'n spec'o'n de blank'ec'o, la special'a'n aspekt'o'n de tiu special'a blank'ec'o, oni pov'us dir'i: la manier'o'n de blank'ec'o.
”Kiel neĝ'o est'as” per si mem ne pov'as est'i mem'star'a. Ĝi nom'e est'as ne'sufiĉ'e preciz'a. Ankaŭ la korekt'ad'o al ”kia neĝ'o est'as” neniel help'as por preciz'ig'i la senc'o'n. Ĉar: ”kia est'as neĝ'o?” Ĝi est'as ja ne nur blank'a, sed ankaŭ mal'mol'a, mal'pez'a, mal'varm'a, mal'sek'a, bril'a, glit'ig'a, kristal'form'a, blind'ig'a, varm'o-re'ten'a.
Se oni pri'pens'as tio'n, oni rimark'as ke la komplet'ig'o Nur per Est'as eĉ mal'klar'ig'as anstataŭ komplet'ig'as. Ekz.: ”Ŝi'a vest'o est'is blank'a, kiel neĝ'o est'as” ne far'as komplet'a'n senc'o'n. Logik'a komplet'ig'o don'as: ”Ŝi'a vest'o est'is blank'a, kiel neĝ'o est'as blank'a”, t. e. ”Ŝi'a vest'o est'is blank'a en la sam'a grad'o de blank'ec'o kiel la blank'ec'o de neĝ'o”, kaj ankaŭ sam'temp'e: ”Ŝi'a vest'o montr'is la sam'a'n spec'o'n, la sam'a'n aspekt'o'n de blank'ec'o, kiu'n neĝ'o posed'as”.
Resum'e: Oni esprim'as la grad'o'n Kaj la special'a'n nuanc'o'n de la blank'ec'o de la vest'o, kompar'ant'e ĝi'n kun la blank'ec'o de neĝ'o. Se oni postul'as komplet'ig'o'j'n de la kiel-esprim'o'j en §61, la unu'nur'a raci'a komplet'ig'o pov'as okaz'i ne nur per ”est'as”, sed per ”est'as plus la koncern'a adjektiv'o”, tiel: pal'a kiel la mur'o est'as pal'a, nigr'a kiel ink'o est'as nigr'a, nigr'a kiel ebon'o est'as nigr'a k. t. p.
Tio klar'e montr'as ke ekzist'as neni'a kaŭz'o por ŝanĝ'i la Zamenhof'an kiel en kia.
Ke tia'j esprim'o'j esprim'as ne nur la grad'o'n, sed ankaŭ la special'a'n aspekt'o'n, evident'iĝ'as klar'e el la ekzempl'o'j de §61, el kiu'j mult'a'j est'as intenc'e pren'it'a'j kun'e en grup'et'o'j'n. Kompar'u ekz. numer'o'j'n 9 kaj 10: alt'a kiel mast'o kaj alt'a kiel popl'o. Ambaŭ esprim'as alt'a'n grad'o'n de alt'ec'o, sed tamen tiu'j du esprim'o'j el'vok'as tut'e diferenc'a'j'n bild'o'j'n en la mens'o de la aŭd'ant'o'j. La alt'ec'o de iu mast'o, rigid'a kaj sen'mov'a, est'as ali'a ol la alt'ec'o de la nervoz'a, mov'iĝ'em'a, susur'ant'a popl'o. Tial ankaŭ en 3, 4 kaj 5: La vaks'a pal'ec'o de kadavr'o est'as ali'a ol la bril'a pal'ec'o de neĝ'o, aŭ la mal'varm'a pal'ec'o de marmor'o, aŭ la delikat'a pal'ec'o de iu te'a roz'o (nro 1).
Oni pov'us long'e disput'i, kiu el tiu kvar'op'o posed'as la plej alt'a'n grad'o'n de pal'ec'o, sed ĉiu agnosk'as ke ili ne est'as pal'a'j en la sam'a manier'o.
Ankaŭ ĉi tie ni rimark'as la sam'a'n fenomen'o'n kiel en §60:
Grad'o kaj manier'o oft'e ne est'as dis'ig'ebl'a'j.
”Ĉiu'foj'e kiam lingv'er'o est'as uz'at'a, ĝi perd'as iom de si'a esprim'a valor'o”, dir'is la franc'a lingv'ist'o Meillet.
Tio precip'e valid'as por la kompar'a'j esprim'o'j. La amas'o imit'as orator'o'j'n kaj verk'ist'o'j'n, trans'pren'as ili'a'j'n kompar'o'j'n sen'pri'pens'e kaj oft'e sen'kritik'e, kun la sekv'o ke tiu'j kompar'o'j perd'as si'a'n freŝ'ec'o'n, si'a'n esprim'valor'o'n, si'a'n viv'ant'ec'o'n.
Ili far'iĝ'as kliŝ'o'j, ŝablon'o'j, banal'aĵ'o'j. (kp. §60.) Tiu proces'o ne est'as halt'ig'ebl'a. Kelk'foj'e ĝi eĉ konduk'as al absurd'aĵ'o'j. Ekzempl'o'j'n ĉiu pov'as aŭd'i ĉirkaŭ si en si'a propr'a lingv'o. Mi'a plej jun'a fil'in'o, kiu est'is oft'e aŭd'int'a si'a'n patr'in'o'n grumbl'e dir'i al ŝi: ”Vi est'as re'e nigr'a kiel fulg'o”, surpriz'is ni'n unu vintr'a'n maten'o'n post neĝ'a nokt'o, kri'ant'e: ”Ho, rigard'u, kiel blank'a ĉio est'as. Blank'a kiel ... kiel fulg'o!”
Jen la esenc'o de la proces'o: Por ŝi la esprim'o kiel fulg'o est'is nur esprim'o de grad'o, ŝi tut'e ne sci'is kio fulg'o est'as, je tiu aĝ'o.
Tio sam'a propr'e okaz'as ĉe mult'uz'it'a'j kaj tial for'uz'it'a'j kompar'o'j, kiel ekz.: fort'a kiel leon'o, hel'a kiel anĝel'o, mal'varm'a kiel glaci'o, klar'a kiel la tag'o, mut'a kiel tomb'o, san'a kiel fiŝ'o, mal'mol'a kiel ŝtal'o, sek'a kiel sabl'o k. a.
La origin'a kompar'o de grad'o kaj special'a aspekt'o perd'iĝ'as, rest'as nur ia grad'esprim'a fort'o en tia'j dir'aĵ'o'j.
Tio kaŭz'as konfuz'iĝ'o'n en la vic'o'j de ni'a'j kar'a'j logik'ul'o'j.
Unu'flank'e infekt'it'e de la kia-ism'o, ili sent'as si'n inklin'a'j al:
nobel'a-kia-sinjor'in'o; sed tra ili'a'j vejn'o'j cirkul'as ankaŭ mikrob'o'j de la tiom-kiom-mal'san'o.
Tiu kiom-ism'o postul'as kiom por esprim'i grad'o'j'n, kaj do inklin'ig'as si'a'j'n viktim'o'j'n al: nobel'a-kiom-sinjor'in'o!
Tragik'a konflikt'o! Ankoraŭ ĝi ne mal'trankvil'ig'as mult'a'j'n.
Sed iom post iom ĝi aktual'iĝ'os.
La unu'a kiu sistem'e klopod'as uz'i kiom ankaŭ en ĉi tia'j kaz'o'j, est'as S-ro w. F. Kruit en si'a traduk'o de ”La Perfid'o”. Tie
ni trov'as i. a.:
ruz'a kiom la diabl'o p ̧. 131
plen'a kiom sak'o pĜ98
mal'mol'a kiom fer'o p ̧. 75
pez'a kiom martel'eg'o'j p ̧. 47.
(Mi nur menci'as kelk'a'j'n ekzempl'o'j'n, kie la adjektiv'o ne
est'as antaŭ'it'a de tiom. La kombinaĵ'o tiom ... kiom abund'as en
tiu libr'o sam'e kiel en ĉiu'j verk'aĵ'o'j de la amsterdama skol'o.)
Krom en tiu libr'o, mi renkont'is tio'n ankaŭ en ”Skiz'o'j pri
Nederlando”, sur p ̧. 50: ”grand'a'j kiom man'plat'o” (kp Ps 39:
5).
Sufiĉ'e por avert'i kontraŭ tia'j eksces'a'j konsekvenc'o'j. Ŝajn'as al mi plej bon'e trakt'i la tiom-kiom-problem'o'n en si'a tut'ec'o kiel du'a'n part'o'n de ĉi tiu traktat'o.
Histori'o.
En 1937 la Akademi'o de Esperant'o ek'hav'is nov'a'n prezid'ant'o'n, la nederland'an'o'n In ̧-o J. R. G. Isbrucker. Fervor'e li komenc'is si'a'n nov'a'n task'o'n kiel ĉef'kontrol'ant'o kaj ĉef'gvid'ant'o en lingv'a'j afer'o'j. Mal'facil'a task'o! Pri tio li est'is profund'e konvink'it'a, sci'ant'e ke mult'a'j ŝaf'o'j (pardon'u la kompar'o'n) ŝat'as ir'i propr'a'n voj'o'n kaj ŝajn'ig'as surd'ec'o'n, kiam la paŝt'ist'o re'vok'as ili'n.
Mez'e de 1938 S-ro Isbrucker publik'ig'is sufiĉ'e ampleks'a'n artikol'o'n en kiu li esprim'is si'a'n opini'o'n pri kelk'a'j aktual'a'j lingv'a'j ”problem'o'j”, akcent'ant'e ke li far'as tio'n nur kiel privat'a person'o, ne ”ex cathedra”, kiel prezid'ant'o de la Akademi'o.
Ke la nov'a reĝ'o est'is mild'a reĝ'o klar'e montr'iĝ'is el la fin'o de
li'a artikol'o, kie li kun iom da bon'vol'a ironi'o kaj ŝerc'a indulg'em'o parol'is pri la ”tiom-kiom-mal'san'o”. Jen tiu fin'o:
”Ekzist'as mal'san'o'j, pri kiu'j oni neniam aŭd'is, sed kiu'j
kvazaŭ subit'e komenc'as dis'vast'iĝ'i en ĉiam pli vast'a'j rond'o'j.
Ankaŭ en lingv'o'j ekzist'as tia'j infekt'a'j mal'san'o'j, eĉ en Esperant'o, kaj mi vol'as atent'ig'i ĉi tie pri unu, kiu'n mi observ'is jam de kelk'a'j jar'o'j. Mi vol'as nom'i ĝi'n la ”tiom-kiom-mal'san'o”.
Kiam ni serĉ'as en la Universal'a Vort'ar'o la vort'o'j'n kiom kaj tiom, ni facil'e konstat'as per la don'it'a'j traduk'o'j ke ili esprim'as kvant'o'n aŭ nombr'o'n, sed ne grad'o'n. Se oni vol'as esprim'i la grad'o'n de la kvalit'o, nom'at'a de iu adjektiv'o, oni dev'as far'i tio'n, met'ant'e la vort'o'j'n kiel kaj tiel antaŭ la koncern'a'n adjektiv'o'n. Ekzempl'e, oni dir'as en bon'a Esperant'o: hodiaŭ ne est'as tiel varm'e kiel hieraŭ; li'a embaras'o est'as tiel grand'a ke li tut'e ne vid'is mi'n. Oni pov'as kontrol'i tio'n per la ekzempl'o'j en la Ekzerc'ar'o de la Fundament'o aŭ konsult'ant'e bon'a'n vort'ar'o'n kia est'as la Plen'a Vort'ar'o. Sed okaz'is iu'n tag'o'n antaŭ kelk'a'j jar'o'j, ke iu Esperant'ist'o kiu evident'e ne stud'is la verk'o'j'n de Zamenhof, almenaŭ ne la Fundament'o'n, far'is erar'o'n kaj skrib'is: hodiaŭ ne est'as tiom varm'e, kiom hieraŭ; li'a embaras'o est'is tiom grand'a, ke li tut'e ne vid'is mi'n. La sekv'ant'a'n monat'o'n du'a Esperant'ist'o, kiu ankaŭ ne stud'is la Fundament'o'n, imit'is li'n (imit'ad'o est'as kon'at'a ec'o de la hom'o'j, eĉ de la Esperant'ist'o'j!) kaj tiam jam est'is du erar'int'o'j. Post plu'a monat'o ambaŭ sam'ide'an'o'j hav'is imit'ant'o'n kaj tiam ja est'is kvar.
Post nov'a monat'o est'is 8, post'e 16, 32, 64 erar'ant'o'j kaj ĉiam post unu monat'o la nombr'o de la infekt'it'a'j person'o'j est'is du'obl'ig'it'a.
Feliĉ'e ekzist'as tre mult'a'j Esperant'ist'o'j kaj tial est'as ankoraŭ tre mult'a'j inter ili, kiu'j korekt'e uz'as tiel kaj tiom, kiel kaj kiom, sed tamen mi iom tim'as, se almenaŭ mi'a kalkul'manier'o est'as ĝust'a! Ver'e oni jam pov'as parol'i pri mal'san'o en la lingv'o kaj est'as bon'e, ke ni aplik'u kontraŭ ĝi la neces'a'j'n medikament'o'j'n. Jam ekzist'as divers'a'j libr'o'j kiu'j est'as tut'e infekt'it'a'j de la mal'san'o kaj en la gazet'o'j la erar'o'j ankaŭ svarm'as. Mi eĉ sci'as pri iu sinjor'o, kiu pren'is el la Fundament'a Krestomati'o iu'n rakont'o'n de Zamenhof por traduk'ig'i ĝi'n kiel ekzamen'a'n task'o'n en naci'a'n lingv'o'n kaj li simpl'e anstataŭ'ig'is ĉiu'j'n vort'o'j'n tiel kaj kiel de Zamenhof per tiom kaj kiom!!
Kaj kial, kial?? Mi ver'e ne sci'as kio est'as la util'o de tiu ŝanĝ'o en la vort'uz'o, kiu est'as nek bel'a, nek klar'a. Oni eĉ pov'as nom'i ĝi'n kontraŭ-fundament'a, ĉar ŝanĝ'i la signif'o'j'n de la korelativ'a tabel'o ja ne est'as nur'a en'konduk'o de neolog'ism'o'j. Mi pov'as vid'i la fenomen'o'n nur kiel sen'pri'pens'a'n imit'ad'o'n de mal'bon'a ekzempl'o. Sed esper'ebl'e la konstat'o de la mal'san'o jam est'os util'a por la kurac'ad'o. Ĉiu Esperant'ist'o pov'as nun facil'e esplor'i, ĉu la simptom'o'j jam montr'is si'n ĉe li. Kaj se ĉiu konvert'it'o far'os du prozelit'o'j'n en unu monat'o, ni ebl'e sam'e rapid'e liber'iĝ'os de tiu mal'san'o, kiel ĝi penetr'is inter ni. — — —”
Mal'mult'e S-ro Isbrucker pov'is konjekt'i ke li'a paŝt'ist'a leter'o vek'os tiom da impet'a indign'iĝ'o. Ĉu Esperant'ist'o'j ne kompren'as ŝerc'o'j'n? Li'a al'vok'o kaŭz'is reakci'o'j'n kaj disput'o'j'n en divers'a'j Esperant'o-gazet'o'j kaj precip'e la tiom-tiel-problem'o baldaŭ trov'iĝ'is en la centr'o de atent'o. La rubrik'o'j kun lingv'a'j respond'o'j en klub-organ'o'j aŭ asoci'a'j revu'o'j dev'is kontent'ig'i si'a'j'n klient'o'j'n kaj esprim'i si'a'j'n opini'o'j'n. La Esperant'ist'ar'o divid'iĝ'is en du parti'o'j'n: la kiel-ist'o'j kaj la kiom-ist'o'j, kiu'j bombard'is unu la ali'a'n per argument'o'j, sen'senc'aĵ'o'j kaj absurd'aĵ'o'j.
Kiom-ist'o'j apelaci'is al kelk'e da Zamenhofaj form'o'j kaj al ”la logik'o”.
Kiel-ist'o'j apelaci'is al mil'o'j da Zamenhofaj esprim'o'j; kaj al la ”Fundament'o”.
Iu ĝem'is: ”Est'as ne'kompren'ebl'e de D-ro Zamenhof ke, kontraŭ la san'a prudent'o, li uz'as tiel kaj kiel”. Ali'a al'vok'is al vigl'ec'o kontraŭ la ”reakci'o pro'tradici'a”. Eĉ politik'a'j faktor'o'j sent'ig'is si'a'n influ'o'n kaj la esprim'o ”burĝ'a reakci'o” est'is uz'at'a.
Ĉef'a antaŭ'batal'ant'o por la kiom-ism'o tuj est'is (kaj rest'is) la nederlanda stud'gazet'o de la amsterdama skol'o ”La Progres'ant'o”.
Kelk'a'j'n semajn'o'j'n post la ne'ferm'it'a leter'o de Isbrucker ĝi jam hav'is ĉef'artikol'o'n sub la titol'o: ”Mal'san'a kurac'ist'o”. La mal'san'ec'o de kurac'ist'o Isbrucker konsist'is en la uz'ad'o de iom kun grad'esprim'a valor'o.
Karakteriz'a est'as jen'a aline'o: ”Ni ne ŝat'as laŭ'vort'e ripet'i la tut'a'n babil'o'n pri tiu afer'o. Ĝi naŭz'as ni'n pro si'a suspekt'ig'a tendenc'o. Ebl'e ĝi taŭg'e konven'as en la kadr'o de organiz'a diktator'o, al la prezid'ant'o de Akademi'o ĝi est'as mal'ind'a!”
Jen interes'a epizod'o el la histori'o de ni'a mov'ad'o, epizod'o kiu fort'e impres'is mi'n, kiu en tiu temp'o kiel kelk'jar'a Esperant'ist'a et'ul'o en'sorb'is ĉio'n kio'n mi pov'is akir'i por kviet'ig'i la Esperant'o-febr'o'n.
Ĉu tiu batal'et'o fin'iĝ'is kaj kiel ĝi fin'iĝ'is? Ĉe kiu flank'o la venk'o? Kiel est'as la nun'a stat'o, 15 jar'o'j'n post'e?
Nu, ni pov'as konstat'i ke neni'u el la du parti'o'j ced'is si'a'n star'punkt'o'n. La kiom-ism'o ankoraŭ ekzist'as, kaj do montr'iĝ'is ke la mal'san'o ne est'as mort'ig'a por Esperant'o!
Sed ankaŭ la kiel-ist'o'j ankoraŭ viv'as kaj ekzist'as neni'a sign'o ke la kiom-form'o'j iam el'puŝ'os la Zamenhofajn kiel-o'j'n.
Oni pov'us est'i kontent'a pri tiu ”stat'us quo””, se nur ne aper'us de temp'o al temp'o simptom'o'j mal'trankvil'ig'a'j kiel tiu, kiu'n mi menci'is en §68.
Mal'kontent'ig'e est'as ankaŭ, ke la disput'o ”fin'iĝ'is en la sabl'o” kaj ne hav'is i'a'j'n pozitiv'a'j'n rezultat'o'j'n.
Plu'e rest'as la fakt'o ke la nun'a situaci'o strang'e impres'as ekster'ul'o'j'n kaj nov'ul'o'j'n. Iu nov'a Esperant'ist'o, leg'int'e ”kiom'ist'a'n” libr'o'n pet'is de mi klar'ig'o'n en jen'a form'o: ”Ĉu la traduk'int'o ebl'e skrib'as ali'a'n dialekt'o'n de Esperant'o?”
Tial ŝajn'as al mi konsil'ind'e trakt'i la tem'o'n de'nov'e. Tio'n mi far'os des pli volont'e, ĉar la tiel-ist'o'j ĝis nun apenaŭ pov'is trov'i argument'o'j'n kontraŭ la kiom-ist'o'j.
Ne'kontest'ebl'a ver'o est'as ke tiu'j last'a'j mult'e pli bon'e defend'is si'a'n opini'o'n ol la ali'a'j.
La tiel-parti'o parol'is pri tradici'o, bel'son'ec'o kaj fidel'ec'o al la Fundament'o, kaj kvankam cert'e argument'o'j valor'a'j, tiu'j ne pov'as est'i decid'a'j. Sed ili ankaŭ batal'is per argument'o'j absurd'a'j, kiel ekz.: ”Tiel ne esprim'as unu'a'lok'e la manier'o'n, sed ĝust'e la grad'o'n ”, aŭ ”Tiom ne est'as adverb'o, sed nur numeral'o”!!
Mi honest'e kred'as ke ekzist'as pli traf'a'j argument'o'j por sub'ten'i la Zamenhof'an prefer'o'n de tiel je tiom.
Unu'e mi prezent'os la afer'o'n laŭ la vid'punkt'o de la tiom-kiom-ist'o'j.
1. La korelativ'a iel-seri'o esprim'as la manier'o'n: tiel labor'i, kiel traduk'i, iel el'pens'it'a, neniel riĉ'a.
2. La iom-seri'o esprim'as kvant'o'n aŭ mezur'o'n: iom da mon'o, kiom mi ŝuld'as al vi?, kiom da kap'o'j, tiom da opini'o'j.
3. Por esprim'i grad'o'j'n Zamenhof uz'is jen tiel-kiel (mi est'as tiel fort'a kiel vi; kiel ebl'e plej bon'a; kiel rapid'e li kur'as!), jen tiom-kiom (labor'o iom pli mal'facil'a; iom varm'et'a; iom-post-iom'a; tiom pli gaj'a est'os; tiom pli, ke).
4. La uz'ad'o de Zamenhof do est'is ne'konsekvenc'a, el kio oni rajt'as konklud'i ke part'o de li'a'j ekzempl'o'j est'as erar'a aŭ almenaŭ mal'pli ĝust'a (L. Pr. 1938 pĜ130).
5. Est'as do neces'e far'i iom da ord'o en tiu ne'ĝust'a kaj ne'konsekvenc'a uz'ad'o.
6. Logik'a pens'ad'o konduk'as al la uz'ad'o de la iom-seri'o por
grad'esprim'o'j, ĉar:
a) Por ricev'i de si'a'j lern'ant'o'j respond'o'n ”iom mal'san'a” la
instru'ant'o dev'as nepr'e demand'i: ”Kiom mal'san'a?” kaj
ne: ”Kiel mal'san'a?”
b) Al ĉiu kiu sci'as logik'e pens'i est'as klar'e ke la ide'o'j ”grad'o” kaj ”manier'o” est'as inter si tre diferenc'a'j kaj ke la
ide'o'j ”grad'o” kaj ”kvant'o” est'as inter si parenc'a'j, ĉar grad'o est'as kvant'o de kvalit'o. (L. Pr. 1938 pĜ131; 1948 pĜ74.)
7. En La Pr. 1948 pĜ74 Degenkamp klopod'as por pruv'i ”ke
la iom-uz'o de Zamenhof logik'e nepr'e konduk'as al tiom'uz'o” per jen'a seri'o da fraz'o'j:
”Iu tur'o est'as alt'a 100 metr'o'j'n. Ali'a tur'o est'as iom pli alt'a.
(Oni cert'e ne pov'as dir'i iel pli!) Kiom pli (cert'e ne: kiel pli!) alt'a ĝi est'as?
Ĝi est'as 10 metr'o'j'n pli alt'a.
Oni do sci'as kiom pli alt'a ĝi est'as; kaj per tio sci'as ankaŭ:
kiom alt'a ĝi est'as.
Tiu ĉi ekzempl'o ŝajn'as al ni (t. e. Degenkamp) sufiĉ'a pruv'o, ke la iom-korelativ'o'j logik'e hav'as la signif'o'n de grad'o.”
Pri la unu'a'j tri punkt'o'j de §72 cert'e ne ekzist'as ia diferenc'o de opini'o'j. Tiu'j diferenc'o'j nur pov'as komenc'iĝ'i ĉe punkt'o 4, kiu en'hav'as la aplomb'a'n asert'o'n ke Zamenhof est'is ne'konsekvenc'a, el kio oni tir'as la konklud'o'n ke part'o de li'a'j ekzempl'o'j dev'as est'i erar'a'j.
Ĉe la trakt'ad'o de tia-kia, tia-kiu, tia-kiel, (§§13-41) jam montr'iĝ'is, kiel si'n'gard'a oni dev'as est'i pri tia'j asert'o'j. Se Zamenhof, kiu ja cert'e ne est'is fanfaron'em'a deklar'as ke ”la tut'a lingv'o kun ĉiu'j ĝi'a'j nuanc'o'j hav'as en li'a kap'o form'o'n tut'e difin'it'a'n kaj preciz'a'n” (Let. de Z. I 73), ni dev'as est'i iom modest'a'j. Almenaŭ, ni ne rajt'as konklud'i al ne'konsekvenc'ec'o, erar'em'o aŭ ne'ĝust'ec'o, antaŭ ol esplor'i detal'e la koncern'a'j'n punkt'o'j'n. Se el tia'j esplor'o'j evident'iĝ'as ke Zamenhof sen'pri'pens'e, kvazaŭ kapric'e, elekt'is jen iel-form'o'j'n jen iom-form'o'j'n, nur tiam, kaj ne pli fru'e ol tiam ni pov'as konklud'i al ne'konsekvenc'ec'o. Sed eĉ tiam ni gard'u ni'n kontraŭ tro rapid'a'j konklud'o'j aŭ tro facil'a'j ĝeneral'ig'o'j.
Kiel ni vid'is, (§72, 6 a) la kiom-ist'o'j uz'as kiel ĉef'a'n argument'o'n la Zamenhof'an uz'ad'o'n de iom por esprim'i grad'o'n. Ili
ŝat'as cit'i por tio jen'a'n fraz'o'n el Fundament'o de Esperant'o,
Ekzerc'ar'o §38:
”Tuj post la hejt'o la forn'o est'is varm'eg'a, post unu hor'o
ĝi est'is jam nur varm'a, post du hor'o'j ĝi est'is nur iom varm'a,
kaj post tri hor'o'j ĝi est'is jam tut'e mal'varm'a.”
Est'as ne'kontest'ebl'e ke la adverb'o iom esprim'as tie ĉi i'a'n grad'o'n de varm'ec'o.
En la Zamenhofa uz'ad'o de iom ni pov'as disting'i kelk'a'j'n
grup'o'j'n:
1. iom da por esprim'i kvant'o'n: iom da pajl'o, iom da mon'o,
iom da poezi'o.
2. iom pli por esprim'i kvant'o'n: Mi per'labor'as nur iom pli ol unu dolar'o'n en tag'o (F. K. 112-10); li hav'is bon'a'n por'viv'aĵ'o'n kaj eĉ iom pli (Fab. de A. III, 41).
3. iom pli plus adjektiv'o (adverb'o) por esprim'i kvant'o'n aŭ mezur'o'n: La liber'a kamp'o, kiu est'as iom pli alt'a ol la ĉambr'o (F. K. 225-2); ili est'is iom pli grand'a'j kaj hav'is fenestr'o'j'n (Fab. de A. III, 138).
4. iom pli plus adjektiv'o (adverb'o) por esprim'i i'a'n metafor'a'n * Proverb'ar'o 560.
kvant'o'n aŭ mezur'o'n: Iom pli mal'jun'a vir'in'o (Fab. de A.
III, 74); iom pli bon'e (id. 76).
5. iom plus verb'o'form'o por esprim'i kvant'o'n aŭ grad'o'n (aŭ ambaŭ!): Iom per'labor'i, iom manĝ'i, iom ripoz'i, por iom ornam'i la lok'o'n; la afer'o iom prosper'is al mi (F. K. 245), medit'i iom pri tiu'j problem'o'j (id. 245); al'tranĉ'ad'o'n mi iom sci'as (Mart'a 109).
6. iom plus adjektiv'o (adverb'o) por esprim'i grad'o'n: Iom varm'et'a, iom strang'e, iom long'a, iom mal'nov'a, iom mal'proksim'e'n.
7. La esprim'o iom-post-iom, kiu tamen ne esprim'as la grad'o'n mem, sed la laŭ'grad'a'n ir'ad'o'n de iu proces'o.
Ĉiu kiu pri'stud'as tiu'n uz'ad'o'n de iom tuj rimark'as ke Zamenhof don'is al tiu vort'et'o special'a'n senc'o'n, kiu lok'as ĝi'n iom
ekster la regul'ec'o de la tabel'vort'o'j. Nom'e:
Iu est'as: ne'difin'it'a person'o; ie est'as: je ne'difin'it'a lok'o;
iam est'as: je ne'difin'it'a temp'o k. t. p. sed iom ne est'as nur ne'difin'it'a kvant'o (grad'o), sed sam'temp'e hav'as krom'a'n ide'o'n:
proksim'um'e ”ne'mult'e”, kvankam ĝi tut'e ne est'as sinonim'a
kun: mal'mult'e.
Tio'n last'a'n oni oft'e asert'as (vid'u ekz. Labor'ist'a Esperant'ist'o 1950 pĜ76) kaj preter'vid'as la ver'a'n karakter'o'n de la Zamenhofa iom.
Kiam Zamenhof kre'is kaj eksperiment'is je si'a Esperant'o, li renkont'is la lingv'ist'ik'e interes'a'j'n esprim'o'j'n: un peu (franc'e), ein wenig (german'e), a little, a few (angl'e), un poco (hispan'e), e'e'n beetje, e'e'n paar, e'e'n weinig (nederlande). Kun si'a delikat'a sent'o por nuanc'o'j li rimark'is ke ili ne est'as sinonim'a'j kun peu, little, few, poco, beetje, paar, wenig, mal'mult'e.
La struktur'o de Esperant'o (la ne'difin'a artikol'o tie ja mank'as!) ne permes'is al li uz'i la sam'a'j'n rimed'o'j'n por esprim'i tiu'n nuanc'o'n. Tial li dev'is serĉ'i ali'a'n voj'o'n kaj trov'is ĝi'n, apart'ig'ant'e iom el la korelativ'a tabel'o kaj atribu'ant'e al ĝi la nuanc'o'n por kiu li bezon'is esprim'il'o'n.
Ĉu li ag'is ne'prudent'e, far'ant'e tio'n? Mi'a-opini'e ne, ĉar li elekt'is el la dispon'ebl'a lingv'o-material'o tiu'n vort'o'n kiu plej bon'e kaj tre facil'e taŭg'as por la plen'um'ot'a task'o.
Cert'e ... li ne pov'is antaŭ'vid'i ke post'a generaci'o far'os al si idol'o'n el ia matematik'a kaj rigid'a ”logik'o”!
En si'a tre original'a kaj admir'ind'a verk'o ”The Philosophy of
Grammar” Prof. Otto Jespersen don'as tre interes'a'j'n specimen'o'j'n pri la aplik'ebl'ec'o de ”tri'part'a'j divid'o'j” (tripartitions) por
trakt'i kontrast'o'j'n. (pĜ322 k. skv.) Li nom'as ili'n:
A. Positive (la pozitiv'a kamp'o)
B. Questionable (la diskut'ebl'a kamp'o)
C. Negativ'e (la negativ'a kamp'o)
Aplik'it'e por ni'a cel'o, ĉi tiu teori'o don'as:
A. ĉio, ĉiom. C. neni'o, neniom.
Inter tiu'j du absolut'aĵ'o'j kuŝ'as la kamp'o B, por kiu Esperant'o ne hav'as unu special'a'n termin'o'n, sed kiu ampleks'as ekz. la noci'o'j'n kelk'a'j, divers'a'j, plur'a'j, iu'j, iom, mult'e, mal'mult'e.
Tiu kamp'o B pov'as est'i sub'divid'at'a laŭ la sam'a princip'o
kaj tia'manier'e ni ek'hav'as ekz.:
A.
ĉiom da mon'o B 1.
mult'e da mon'o B 2.
iom da mon'o B 3.
mal'mult'e da mon'o C.
neniom da mon'o Mult'e (B 1) form'as kontrast'o'n kun mal'mult'e (B 3) , sed iom (B 2) est'as plej'oft'e uz'at'a kiel kontrast'o kun neniom (C).
B1 proksim'iĝ'as al A, B3 al C.
Not'u ankaŭ la subjektiv'a'n karakter'o'n de iom kontrast'e kun la pli objektiv'a'j mult'e kaj mal'mult'e.
Iu pov'as dir'i al si'a amik'o: ”Ĉu vi jam aŭd'is ke mi hered'is iom da mon'o de mi'a onkl'o. Nun mi intenc'as aĉet'i nov'a'n Rolls-Royce kaj far'i kelk'jar'a'n vojaĝ'o'n tra la mond'o”.
Resum'e ni pov'as dir'i:
Iom esprim'as ne'difin'it'a'n kvant'o'n, lim'ig'it'a'n tamen unu'flank'e de mult'e, ali'flank'e de mal'mult'e.
En akord'o kun la lingv'a'j kutim'o'j de mult'a'j Eŭrop'a'j popol'o'j, Zamenhof uz'is tiu'n iom, kun ĝi'a special'a nuanc'o, ankaŭ por esprim'i grad'o'n. Tio'n li far'is konsci'e kaj post'e aplik'is ĝi'n tre konsekvenc'e.
Ĝust'e pro ĝi'a special'a senc'o oni ne pov'as uz'i la vort'o'n iom por sur'konstru'i teori'o'n pri la uz'ad'o de la ali'a'j iom-vort'o'j kiel grad'esprim'il'o'j.
La uz'ad'o de iel est'as ĉe Zamenhof ekstrem'e mal'oft'a. Plen'a
Vort'ar'o don'as:
1. Neni'u hav'as la rajt'o'n iel tuŝ'i vi'a'n kap'o'n. Mi mem trov'is:
2. Iel mal'facil'e ir'as la afer'o ĉe mi'a di'in'o (Mart'a 54).
3. Ĝi sent'is si'n iel mal'vigl'a, io mank'is al ĝi (Fab. III, 107).
En la unu'a ekzempl'o iel cert'e esprim'as nur la manier'o'n, en la du'a kaj tri'a ekzempl'o'j ni hav'as mi'a'opini'e manier'o'n kaj grad'o'n sam'temp'e esprim'it'a'j. Tio'n ni pri'parol'os post'e.
La esenc'o de la ”tiom-kiom-mal'san'o” kuŝ'as en la uz'ad'o de tiom, sekv'at'a de kiom en kompar'o'j de egal'ec'o.
Zamenhof don'is en Ekzerc'ar'o 10 jen'a'n model'o'n por tia'j kompar'o'j: Mi est'as tiel fort'a kiel vi.
En ĉiu'j si'a'j verk'o'j Zamenhof tut'e konsekvenc'e ten'is si'n
je tiu model'o. Kelk'a'j ekzempl'o'j el la cent'o'j sekv'u:
1. Unu'j est'is tiel grand'a'j kiel ni'a'j Hun'a'j tomb'o'j. Fab. III 82.
2. Ili rajd'is tiel rapid'e kiel ili pov'is. Fab. III 97.
3. ... kresk'aĵ'o tiel bel'a kiel neni'u ali'a. Fab. III 71.
4. ... viand'o'n tiel mal'mol'a'n kiel trab'o. Rev. 29.
5. Neni'u pov'as flirt'ad'i tiel graci'e kiel vi. F. Krest. 50. ktp.
Mi nepr'e vol'as akcent'i ke Zamenhof uz'is ĉi tiu'n form'o'n ĉiam kaj sen'escept'e. Spert'o pruv'is al mi ke tia insist'ad'o est'as neces'a, ĉar jam plur'foj'e mi rimark'is ke la manier'o laŭ kiu la kiom-ist'o'j prezent'as si'a'n star'punkt'o'n kaŭz'as konfuz'iĝ'o'n kaj dub'o'n inter la ordinar'a'j Esperant'ist'o'j. Ili renkont'as el'dir'o'j'n kiel: ”Zamenhof uz'is jen iom-form'o'j'n, jen iel-form'o'j'n”, aŭ ”Zamenhof uz'is jen tiel-kiel, jen tiom-kiom” aŭ ”Eventual'a konsil'o de la Akademi'o, kia ajn ĝi est'us, signif'us ke ĝi mal'rekomend'as la ali'a'n form'o'n, ankaŭ uz'it'a'n de Zamenhof” (La Progr. 1948 pĜ73).
La sekv'o est'as ke, kondamn'ant'e fraz'o'n kiel: ”Ŝi neniam kri'is tiom terur'e kiom ĵus” (Perfid'o 35), oni ricev'as la respond'o'n: ”Sed, ĉu vi ne sci'as ke Zamenhof mem ne est'is konsekvenc'a?” Tial mi ripet'as kun grand'a emfaz'o: Zamenhof neniam uz'is tiom plus adjektiv'o (adverb'o) plus kiom, sekv'at'a'n de ali'a fraz'part'o, en fraz'o'j kiel la ĉi-supr'a'j.
La kiom-ism'o do ne elekt'is inter du Zamenhofaj ekzempl'o'j, ĝi konsci'e kaj intenc'e ŝanĝ'is la Zamenhof'an uz'ad'o'n, en la konvink'o ke la nov'a form'o est'as pli logik'a, do pli korekt'a, apelaci'ant'e al la kon'at'a maksim'o: ”En lingv'o art'e'far'it'a ĉiu hav'as la rajt'o'n uz'i form'o'n pli logik'a'n”. Ĉe tio ĝi'a'j disĉipl'o'j tamen preter'vid'as mult'a'j'n el'dir'o'j'n de Zamenhof per kiu'j li komentari'is ĉi tiu'n maksim'o'n, avert'ant'e kontraŭ ”perfekt'ig'ad'o”. Oni nur leg'u la korespond'ad'o'n inter Javal kaj Zamenhof pri re'form'o'j en ”Leter'o'j de Zamenhof”, kaj re'leg'u en Leter'o 248 la tip'a'n kaj mult'signif'a'n ”Pez'a ŝton'o de'fal'is de mi'a brust'o ...”, skrib'it'a'n kiam la re'form'danĝer'o pas'is.
La prezid'ant'o de la Akademi'o jam plur'foj'e esprim'is kiel si'a'n opini'o'n, ke la tiom-kiom-ism'o est'as kontraŭ la Fundament'o, sed oni re'bat'is tiu'n opini'o'n per argument'o'j pren'it'a'j el la antaŭ'parol'o al tiu sam'a Fundament'o.
Efektiv'e, tiu antaŭ'parol'o las'as tiom da elast'ec'o, per la ”voj'o de neolog'ism'o'j”, ke est'as tre mal'facil'e kondamn'i i'a'n ajn nov'a'n form'o'n. Sed oni ne preter'vid'u, ke en la koncern'a kaz'o ne tem'as pri punkt'o unu de tiu antaŭ'parol'o (la kre'ad'o de nov'a'j vort'o'j), sed pri la du'a punkt'o: propon'o de nov'a gramatik'a form'o, de nov'a regul'o. Ĉar neni'u ja kontest'os ke la propon'it'a, kaj de mult'a'j jam en'konduk'it'a nov'aĵ'o ne rilat'as la vort'ar'o'n, sed la gramatik'o'n. Tial est'as sofism'a el'turn'iĝ'o, se iu kiom'ist'o respond'as al S-ro Isbrucker (kaj tio efektiv'e okaz'is!): ”La fraz'o: Mi est'as tiel fort'a kiel vi, trov'iĝ'as en la Ekzerc'ar'o kaj ne en la Gramatik'o dek'ses'regul'a, kaj la form'o'j el la Ekzerc'ar'o ne est'as sam'e strikt'e aplik'end'a'j kiom (!) la regul'o'j de la Gramatik'o”.
Tiu sinjor'o tut'e ne atent'as ke la dek'ses'regul'a gramatik'o est'as ne pli ol ”fundament'a gramatik'o” (tia Zamenhof nom'is ĝi'n, vid'u en la ”Fundament'o de Esperant'o” pĜ1!), el'labor'it'a per la Ekzerc'ar'o, kaj ke, sen tiu Ekzerc'ar'o, ni eĉ ne sci'us kiel uz'i ĝi'n en la praktik'o. Oni ne far'u el tiu ”fundament'a gramatik'o” nov'a'n super'fundament'o'n super La ”Fundament'o”!
La kaz'o ”tiom-kiom” est'as en si mem gramatik'a kaz'o, kaj neni'u kun eĉ nur iom da san'a prudent'o pov'os aŭ prov'os refut'i tio'n! Ĝi est'as ankaŭ mult'e pli grav'a ol ĉiu'j ali'a'j disput'ebl'a'j punkt'o'j en la Fundament'o kiel ekzempl'e: po tri pom'o'j aŭ pom'o'j'n, anstataŭ kaf'o aŭ kaf'o'n, kvar metr'o'j da aŭ de tiu ĉi ŝtof'o. Ĉar la tiom-kiom-ism'o grav'e ŝanĝ'as la tut'a'n aspekt'o'n de ni'a lingv'o kaj impres'as ĉiu'n kiel nov'a dialekt'o.
Kiel ajn est'u: La kiom-ist'o'j ignor'is el tiu sam'a Fundament'o la grav'a'n admon'o'n, kiu koncern'as ĝust'e ĝi'a'n du'a'n punkt'o'n, la ”perfekt'ig'ad'o'n” per nov'a'j regul'o'j:
”Sed ni dev'as kompren'ebl'e est'i tre si'n'gard'a'j kun ĉia ”perfekt'ig'ad'o” de la lingv'o: a. Ili dev'as tio'n far'i ne facil'anim'e, sed
nur en okaz'o'j de efektiv'a neces'ec'o. b. far'i tio'n pov'as ne apart'a'j
person'o'j, sed nur ia centr'a instituci'o, kiu hav'os ne'disput'ebl'a'n
aŭtoritat'ec'o'n por la tut'a Esperant'ist'ar'o”.
Ni nun vid'u la tiom-kiom-mal'san'o'n en ĝi'a'j konsekvenc'o'j. La
unu'a paŝ'o est'as, kiel ni jam dir'is, la uz'ad'o de tiom-kiom anstataŭ tiel-kiel kun adjektiv'o aŭ adverb'o. Ekz.:
1. Ili ne est'as tiom mal'bon'a'j kiom la hom'o'j. (Perfid'o 61, Kruit)
2. Li est'is tiom vant'a kiom karnaval'a arleken'o. (Perfid'o 79)
3. Vest'it'a tiom mizer'e kiom neni'u ali'a knab'o. (La ne'venk'ebl'a
Ĝen'o, pĜ16, Faulhaber)
4. Henĉjo ankoraŭ ne est'as tiom aĝ'a kiom mi. (id'em 60)
5. Mi fin'port'is tiu'j'n bot'o'j'n ne tiom plen'e kiom ordinar'a'j'n.
(id'em 13)
6. ... lingv'o, eĉ en tiom logik'a form'o kiom Esperant'o. (La
Progr. Degenkamp)
7. Li est'as tiom alt'a kiom ni'a Horejc. (Skiz'o'j pri Ned. pĜ12,
Degenkamp)
8. La viv'o en tiu'j strat'o'j est'as tiom regul'a kiom en ali'a'j. (Sturmer en Por Recenz'o, pĜ27)
Ĉar flank'e de tiel-kiel star'as same-kiel en la Zamenhofa
Esperant'o, kun nur et'a nuanc'o de diferenc'o, ankaŭ tiu esprim'o est'as kelk'foj'e ŝanĝ'it'a, sed nur de la ĝis'ost'ul'o'j:
1. Tio est'as sam'e bon'a kiom konfes'ad'o. (Perfid'o 10)
2. ... pasi'o'j sam'e ne'venk'ebl'a'j kiom absurd'a'j. (id'em 38)
3. ... okul'o'j sam'e klar'e blu'a'j kiom la ĉiel'o. (id'em 81)
4. La mar'o de l’infan'o'j est'as sam'e grand'a kiom la ocean'o.
(Skiz'o'j 142) Jam en §68 ni vid'is kiel ĝis'ekstrem'a konsekvenc'o konduk'as al uz'ad'o de kiom, eĉ kiam tiom aŭ sam'e ne antaŭ-ir'as: ruz'a kiom la diabl'o; grand'a'j kiom man'plat'o'j; diferenc'o grand'a kiom inter du kontraŭ'a'j polus'o'j, k. s.
Tiu'j last'a'j du form'o'j tamen est'as ankoraŭ ne ĝeneral'a'j, kaj — feliĉ'e — la kiom-ist'o'j ne ĉiu'j dezir'as ir'i ĝis absurd'ec'o.
Sed jam ĝeneral'a far'iĝ'is inter ili la uz'ad'o:
A. de tiom anstataŭ tiel antaŭ adjektiv'o aŭ adverb'o:
1. Li pend'is tiom dolĉ'e mal'antaŭ'e'n. (Perl. pĜ11); tiom strang'e ne'real'e (id'em 15); tiom nov'a (id'em 24); i'o'n tiom mal'saĝ'a'n (id'em 25); k.t.p.
2. tiom grav'a degener'o (La Ne'venk'ebl'a Ĝen'o, pĜ5); ne tiom sovaĝ'e (id'em 9); bot'o'j'n tiom bel'a'j'n (id'em 12); ir'i tiom mal'proksim'e'n (id'em 17), k.t.p.
3. Tiom fort'a est'is la simpati'o (Por Recenz'o, pĜ13); la viv'o ne est'as tiom mal'bon'a (id'em 13); li promen'is tiom fier'a (id'em 21), k.t.p.
4. Tial la fenestr'o'j est'as tiom grand'a'j (Skiz'o'j pri Ned. pĜ27); tiom diferenc'a'j (id'em 81), k.t.p.
B. de kiom anstataŭ kiel antaŭ adjektiv'o aŭ adverb'o kiel
”ek'kri'a aŭ demand'a adverb'o de grad'o”. Ekz.:
1. Kiom mal'feliĉ'a ĝi far'is li'n (Perfid'o, pĜ18); kiom ajn terur'a (id'em 21); kiom komik'a li est'as (id'em 23); kiom grand'a'j'n okul'o'j'n li far'os (id'em 43); kiom bel'a (id'em 44); kiom
strang'e (id'em 45), k.t.p.
2. Kiom bedaŭr'ind'e (La Ne'venk'ebl'a Ĝen'o 22); kiom mizer'e (id'em 22); kiom grav'a malprovito (id'em 32), k.t.p.
Mi ripet'u ke ĉiu'j kvin tia'j uz-manier'o'j est'as kontraŭ-Zamenhofaj!
Krom en la Zamenhofa uz'ad'o de iom por esprim'i grad'o'n (vid'u §§74-76), la kiom-ist'o'j trov'as du'a'n motiv'o'n por si'a'j pli'bon'ig'o'j en la karakter'o de la noci'o ”grad'o”. (vid'u §72 post 6.) ni difin'as: ”Grad'o est'as kvant'o de kvalit'o” aŭ, kiel Faulhaber dir'as en Labor'ist'a Esperant'ist'o 1950, pĜ86: ”Grad'o est'as spec'o de kvant'o.”
Sur tiu, cert'e ne tro preciz'a difin'o, ili baz'as si'a'n opini'o'n ke por ”Ĉiu, kiu sci'as logik'e pens'i, est'as klar'e”, ke la uz'ad'o de la kvant'o-vort'o'j est'as pli korekt'a ”por indik'i grad'o'j'n.”
Est'as iom strang'e ke la Esperant'ist'ar'o tra'viv'is kaj tra'lukt'is proksim'um'e kvar'dek'kvin jar'o'j'n, antaŭ ol ĉi tiu logik'a ver'o est'is mal'kovr'it'a. La re'form'ist'o'j de ĉirkaŭ 1907 ja oft'e plend'is pri la tro-oft'ec'o de tiel-kiel, sed precip'e pro ties ne'oportun'a du'silab'ec'o, ne pro ia mal'logik'ec'o en ties uz'ad'o.
Ali'a rimark'ind'a fakt'o est'as ke la natur'a'j lingv'o'j preskaŭ ĉiu'j montr'as fort'a'n prefer'o'n por la uz'ad'o de adverb'o'j de manier'o por esprim'i grad'o'j'n, kaj nur en mal'mult'a'j kaz'o'j uz'as por tio adverb'o'j'n de kvant'o. Ankaŭ la patr'o'lingv'o de Zamenhof, la rus'a, montr'as tiu'n fenomen'o'n. En tio la kiom-ism'o trov'as nov'a'n argument'o'n: ”Zamenhof ver'ŝajn'e las'is si'n influ'i de si'a propr'a lingv'o.”
Oni tamen est'u si'n'gard'a kaj ne salt'u al tro baldaŭ'a'j konklud'o'j! Se iu lingv'a fenomen'o est'as tiel ĝeneral'a, tiel dis'vast'iĝ'int'a, ke ni trov'as ĝi'n en lingv'o'j de tre mal'proksim'a parenc'ec'o, ni pov'as est'i preskaŭ cert'a'j ke iu ĝeneral'a ”lingv'ist'ik'a leĝ'o” trov'iĝ'as ĉe la radik'o, el kiu tiu fenomen'o kresk'as.
La lingv'o'j natur'a'j ja ne est'as tiel ĥaos'a'j kuir'aĵ'o'j, kiel oni kelk'foj'e vol'as kred'ig'i al ni.
Ni do iom esplor'u al esenc'o'n de la noci'o grad'o.
La vort'o de'ven'as de la latin'a vort'o grad'us, kies signif'o est'as paŝ'o, kaj pli special'e paŝ'o sur ŝtup'ar'o, do ŝtup'o.
Kun tiu original'a signif'o ĝi trov'iĝ'as tre ver'ŝajn'e en 2 Reĝ'o'j 20: 9, en la rakont'o pri la mal'san'ec'o de la reĝ'o ̆izkija.
Atent'u special'e la vort'o'n mal'supr'iĝ'is en 2 Re ̧. 20: 11 kaj en Jesaja 38: 8.
La sun'horloĝ'o de Aĥaz hav'is plej ver'ŝajn'e ŝtup'ar'a'n form'o'n, kaj sur la ŝtup'o'j la ombr'o ir'is mal'supr'e'n.
Du'a'n foj'o'n ni trov'as ĝi'n en la sur'skrib'o super la Psalm'o'j 120-134, la kon'at'a'j ”kant'o'j de Maaloth”. Maaloth signif'as ”ŝtup'o'j'n” kaj en la angl'a bibli'a traduk'o ni trov'as ankoraŭ ”Song of degrees” — kant'o de grad'o'j.
Unu el la plej akcept'ebl'a'j ekzegez'o'j klar'ig'as tiu'n sur'skrib'o'n jen'e: Tiu'j psalm'o'j est'is kantat'a'j de levid'a'j kaj pastr'a'j ĥor'o'j, en la templ'o de Jerusalem okaz'e de la grand'a'j fest'o'j, kaj dum la kant'ad'o oni supr'e'n'ir'is la ŝtup'ar'o'n al la templ'o, tiel ke ĉiu nov'a psalm'o est'is kantat'a sur nov'a ŝtup'o.
Nu, ni las'u la plej ĝust'a'n ekzegez'o'n al la special'ist'o'j de
la hebre'a lingv'o, por ni est'as sufiĉ'e ke la noci'o grad'o hav'as
kiel si'a'n fon'o'n la ide'o'n pri ”ŝtup'ar'o”. Ĉar tio montr'as al ni la
voj'o'n al ĝust'a kompren'o de la funkci'o de ĉiu grad'indik'o. Ni
pov'as difin'i:
Grad'indik'o est'as la fiks'ad'o de la relativ'a pozici'o de io en ia
supoz'at'a skal'o aŭ ŝtup'ar'o.
Ekz.: Per: ”Ŝi est'as tiel bel'a kiel ŝi'a frat'in'o”, ni lok'as ŝi'n,
rilat'e bel'ec'o'n, sur la sam'a'n ŝtup'o'n. Per: ”Li est'as pli kler'a ol
mi”, ni met'as li'n, rilat'e kler'ec'o'n, sur pli alt'a'n ŝtup'o'n. Dir'ant'e:
”La vent'o est'is tiel fort'a, ke mult'a'j branĉ'o'j romp'iĝ'is”, ni fiks'as
la ŝtup'o'n en la skal'o de fort'ec'o per la menci'o de la sekv'o'j.
La ide'o pri skal'o, ŝtup'ar'o efektiv'e ĉiam el'vok'as la ide'o'n pri pli alt'a aŭ mal'pli alt'a, do la ide'o'n pri mezur'ad'o.
Mi neniel vol'as kontest'i ke tial la noci'o grad'o est'as parenc'a al la noci'o kvant'o. Sed oni ne pov'as per simpl'a formul'o ident'ig'i ili'n.
Eĉ, en kelk'a'j okaz'o'j, oni pov'as difin'i la grad'o'n per simpl'a mezur'ad'o de ia kvant'o (pri tio post'e).
Sed la diferenc'o rest'as. Kiel la esenc'o'n de la noci'o grad'o mi vid'as ĝi'a'n relativ'ec'o'n, kontrast'e kun la absolut'ec'o de la kvant'o'j. Tiu relativ'ec'o — la fiks'ad'o de la relativ'a pozici'o — port'as kun si la neces'ec'o'n de kompar'ad'o kun ali'a'j ŝtup'o'j en la sam'a skal'o.
Tiel mi ven'as al tiu ĉi tez'o: La noci'o grad'o implic'as kompar'ad'o'n, ali'vort'e: kompar'ad'o est'as inherenta en la esprim'o de ia grad'o.
Tio jam est'as indik'o en special'a'n direkt'o'n! Ĉu ni ne vid'is ke, por esprim'i kompar'o'j'n, Zamenhof antaŭ ĉio, unu'lok'e, kaj kun grand'a prefer'o uz'is la vort'o'n kiel. (vid'u §11 k. skv.) Sed est'as pli!
Ni renkont'as la noci'o'n grad'o ankaŭ, eĉ oft'e, en la fizik'o. Ver'ŝajn'e la vort'o est'as ĝust'e pro tio kon'at'a al ĉiu, eĉ al la plej simpl'a, ordinar'a hom'o, kiu neniam okup'as si'n pri filozofi'o, lingv'ist'ik'o aŭ la fizik'o mem. Infan'o jam fru'e lern'as ”leg'i la termo'metr'o'n” en la hejm'a, famili'a ĉambr'o kaj tiel kon'at'iĝ'as kun ”grad'o'j”.
Baldaŭ li aŭ ŝi sci'as respond'i la demand'o'n: ”kiel varm'e est'as ĉi tie”, per ”15 grad'o'j, 20 grad'o'j”, aŭ per ”3 grad'o'j pli varm'e ol hieraŭ vesper'e” k. t. p.
Se tiu sam'a infan'o en'ir'as la unu'a'n klas'o'n de la super'a lern'ej'o, la dek'tri'jar'ul'o tra'viv'os la tag'o'n, en kiu, je si'a grand'a mir'o, li aŭd'os ke tia'manier'e ni ne mezur'as la varm'o'n mem sed nur la grad'o'n de varm'ec'o.
Kun iom da konstern'iĝ'o li klopod'os por sekv'i la (oft'e long'a'j'n) rezon'ad'o'j'n de sinjor'o la profesor'o pri fizik'o, kiu ĝis'ŝvit'e pen'ad'as por klar'ig'i ke kvant'o da varm'o est'as io tut'e ali'a ol grad'o de varm'o. Kaj ver'ŝajn'e li kapt'os la ver'o'n de tiu asert'o nur kelk'a'j'n jar'o'j'n post'e, kiam li est'os solv'int'a jam mult'a'j'n ekzerc'a'j'n problem'et'o'j'n pri kalori'o'j, termo'metr'o'j, dilat'iĝ'o'j kaj ali'a'j turment'il'o'j.
En tiu'j sam'a'j lecion'o'j pri fizik'o, li pov'os lern'i ke ”grad'o”
est'as esprim'at'a per divers'a'j metod'o'j. Kelk'foj'e per mezur'ad'o de ia kvant'o. Ekz.: La gr;ad'o de fort'ec'o de ia solv'aĵ'o, kiu en'ten'as sal'o'n aŭ suker'o'n aŭ kalk'o'n pov'as est'i trov'at'a per fiks'ad'o de la kvant'o de mili'gram'o'j da sal'o k. t. p. en unu litr'o de la solv'aĵ'o. Kiam ni leg'as ekzempl'e: ”En Nederlando la mez'a ’mal'mol'ec'o’ de la trink-akv'o est'as 10 german'a'j grad'o'j”, tio signif'as: unu litr'o da trink'akv'o en'ten'as mez'e 100 mg da kalci'aĵ'o'j.
Sed la pli oft'a'n kaj pli ĝeneral'a'n manier'o'n ni trov'as ĉe la termo'metr'o'j. En tiu kaz'o la grad'o (de varm'ec'o) est'as esprim'at'a kaj mezur'at'a per si'a efik'o. Nom'e: la pli alt'a grad'o de varm'ec'o hav'as kiel efik'o'n, ke la termo'metr'a fluid'aĵ'o (ĉu hidrarg'o, akv'o, alkohol'o aŭ ia gas'a) dilat'iĝ'as, t.e. pli'grand'iĝ'as je volumen'o. La hidrarg'o supr'e'n'ir'as kaj tiel indik'as la pli alt'a'n varm'o'grad'o'n.
Do: la grad'o esprim'iĝ'as per la manier'o de kondut'o de ia materi'o. Laŭ tiu princip'o oni mezur'as ĉi'a'j'n valor'o'j'n en ĉi'a'j divers'a'j branĉ'o'j de la fizik'o.
Ankaŭ en tiu sfer'o ni rimark'as ke la noci'o ”grad'o” trov'iĝ'as en la sam'a kategori'o kiel ”mezur'o, fort'ec'o, kvant'a, volumen'o, grand'o, nombr'o, proporci'o, super'ec'o” k. s., kvankam tio neniel prav'ig'as la difin'o'n ke ”grad'o est'as spec'o de kvant'o.” Oni pov'as konstat'i nur, ke tiu'j du noci'o'j kvant'o'grad'o est'as inter si parenc'a'j kaj sen'dub'e ĉiu filozof'o klas'os ili'n en la sam'a'n kategori'o'n. Sed ...
Sed ... ĉu tio hav'as valor'o'n por la gramatik'o de lingv'o'j, por
la lingv'ist'ik'o? Oni las'u ĉi tiu'n demand'o'n penetr'i profund'e'n
en si'a'n mens'o'n! Kaj tuj oni ek'sent'os dub'o'n. Ĉar tiu demand'o tuŝ'as la kern'o'n de la tiom-tiel disput'o, de ĝi'a respond'o de'pend'os la prav'ec'o de la uz'ad'o de tiu argument'o, la sol'a argument'o de la kiom-ist'o'j:
”Grad'o est'as spec'o de kvant'o, do ... grad'o dev'as est'i esprim'it'a per la kvant'o-vort'o'j.”
Ĉu tio ver'e est'as logik'a? Ĉu ver'e la prezid'ant'o de ni'a Akademi'o kaj ĉiu'j kiu'j sam'opini'as kun li ”tord'as la leĝ'o'j'n de la logik'o, defend'ant'e la iel-korelativ'o'j'n por signif'o'j grad'o'j”?
(atent'u: tio last'a est'as cit'aĵ'o!) Kompren'ebl'e mi neniel vol'as tie ĉi mal'ferm'i (re'mal'ferm'i) debat'o'n pri la rol'o de la logik'o en Esperant'o. Pri tio oni jam tre (ebl'e tro) mult'e skrib'is. Sed mi vol'as insist'e dir'i: La lingv'ist'ik'o hav'as si'a'j'n propr'a'j'n leĝ'o'j'n, si'a'j'n propr'a'j'n kategori'o'j'n kaj ĉiu kiu prov'as ident'ig'i kategori'o'j'n fizik'a'j'n, matematik'a'j'n aŭ filozofi'a'j'n kun kategori'o'j gramatik'a'j, tiu erar'as, erar'eg'as, perd'as la voj'o'n kiel blind'ul'o, kiu klopod'as por direkt'i flug'maŝin'o'n.
Eĉ pli grav'a tiu ĉi erar'o far'iĝ'as, se oni kuraĝ'as uz'i ĉe tio la vort'o'n ”logik'o”, kiel tio okaz'as en la disput'o tiom-tiel. Ĉar, se la el'dir'o ”grad'o est'as spec'o de kvant'o” jam atest'as pri tre grand'a kaj naiv'a supr'aĵ'em'o, la konklud'o: ”do grad'o est'u esprim'ot'a per kvant'o-vort'o'j” liver'as tip'a'n ekzempl'o'n de mal'ĝust'a, mal'korekt'a koncept'o pri la ide'o ”lingv'o”, per si'a konfuz'ad'o de noci'o'j semantik'a'j kun noci'o'j sintaks'a'j; nom'e: semantik'a'j (kategori'o'j de signif'o) tut'e ne bezon'as korespond'i kun sintaks'a'j kategori'o'j, eĉ ne pov'as ĉiam korespond'i. Se oni tamen serĉ'as tia'n korespond'ec'o'n, eĉ postul'as ĝi'n, oni far'as grav'a'n logik'a'n erar'o'n, miks'ant'e noci'o'j'n el du divers'a'j teren'o'j.
La konstat'o ke grad'o kaj kvant'o est'as parenc'a'j ide'o'j, kiel ajn ver'a ĝi est'u, neniel koncern'as la praktik'a'n lingv'o'uz'ad'o'n.
Ĉar tiu praktik'a lingv'o-uz'ad'o ne serv'as por manifest'i filozofi'a'j'n divid'o'j'n, ĝi neniel re'spegul'as per si'a'j form'o'j la logik'a'n konstru'aĵ'o'n filozofi'a'n. Tio'n ĝi jam ne pov'as far'i pro la simpl'a fakt'o ke la lingv'o est'as pli mal'jun'a ol ”la filozofi'o”. Sed ankaŭ ne, ĉar tio ne est'as ĝi'a task'o. La primar'a task'o de ”la lingv'o”
est'as, ke ĝi pri'skrib'as la ekster'a'n mond'o'n (la mond'o'n ekster la hom'o) tiel, kiel ĝi montr'as si'n, kiel ĝi manifest'as si'n, en si'a'j mult'nuanc'a'j fenomen'o'j.
Konkret'e: Se ”la lingv'o” pri'skrib'as grad'diferenc'o'j'n, ĝi far'as tio'n unu'a'lok'e pri'skrib'ant'e la efik'o'n de tiu'j diferenc'o'j, per kiu ili manifest'iĝ'as.
Ni pren'u simpl'a'n ekzempl'o'n:
Sinjor'in'o N. N., trans'loĝ'iĝ'int'e de P al R, trov'as ke en ŝi'a
nov'a loĝ'lok'o la akv'o est'as ”mal'mol'a” (vid'u §84). Kompren'ebl'e tio est'as por ŝi tre mal'agrabl'a kaj en mult'a'j konversaci'o'j
kun la nov'a'j najbar'o'j ŝi plend'as pri tiu ĝen'o. Ni vid'u kia'manier'e ŝi pov'as esprim'i si'a'n indign'iĝ'o'n pri la tro grand'a kvant'o da kalci'aĵ'o'j en la akv'o. Ŝi pov'as uz'i simpl'a'n adverb'o'n, dir'ant'e:
La akv'o est'as tre mal'mol'a, tro mal'mol'a, iom mal'mol'a,
sufiĉ'e mal'mol'a, ekstrem'e mal'mol'a.
Tio est'as tre ĝeneral'a'j esprim'o'j, kvazaŭ ne'difin'it'a'j. Est'ant'e Esperant'ist'in'o, ŝi eĉ hav'as je si'a dispon'o special'a'j'n esprim'il'o'j'n, nom'e la afiks'o'j'n et kaj eg, uz'ot'a'j'n adverb'e aŭ afiks'e:
La akv'o tie ĉi est'as et'e mal'mol'a, aŭ eg'e mal'mol'a, aŭ mal'mol'et'a aŭ mal'mol'eg'a, aŭ tre'eg'e mal'mol'a.
Pli fort'a'j'n esprim'o'j'n ŝi pov'as uz'i en mal'bon'a humor'o:
La akv'o est'as terur'e mal'mol'a, diabl'e mal'mol'a, abomen'ind'e
mal'mol'a.
Jam ŝi do uz'as adverb'o'j'n kiu'j ankaŭ — eĉ pli oft'e est'as uz'at'a'j por esprim'i la manier'o'n de ia ag'o, la kiel'ec'o'n.
La grad'o de mal'mol'ec'o est'as esprim'ebl'a eĉ per adjektiv'o,
se ŝi dir'as:
Ĉi tie la mal'mol'ec'o de la akv'o est'as grand'a, grand'eg'a.
(Atent'u ke oni tamen ne pov'as dir'i: La akv'o est'as grand'e mal'mol'a! Ĉu nov'a ”ne'logik'aĵ'o?) Sinjor'in'o N. N. ankoraŭ ne est'as je la fin'o de si'a Latin'o.
Por esprim'i la grad'o'n ŝi pov'as far'i kompar'o'j'n:
La akv'o tie ĉi est'as pli mal'mol'a ol en P, sam'e mal'mol'a kiel
en S.
La incit'o kiu'n ŝi spert'as, pov'as eĉ konduk'i ŝi'n al strang'a'j
kompar'o'j, tiel ke ŝi grumbl'as:
La akv'o est'as mal'mol'a kiel ŝton'o, mal'mol'a kiel ŝtip'o, mal'mol'a kiel granit'o, mal'mol'a kiel baston'o.
Tia'j'n kompar'o'j'n mi jam menci'is kaj pri'parol'is en §§6168, kie ni ankaŭ vid'is kia'manier'e tia'j kompar'o'j grad'indik'a'j pov'as evolu'i el pli senc'o'plen'a'j kompar'o'j, kiu'j sam'temp'e esprim'as kaj manier'o'n (aŭ special'a'n aspekt'o'n) kaj grad'o'n.
Ĉiu'j grad'indik'o'j de §86 tamen est'as ne tre preciz'a'j, sed pli aŭ mal'pli ĝeneral'a'j. Kio'n far'os ni'a sam'ide'an'in'o, se ŝi vol'os pli net'e special'ig'i? Tiam ŝi esprim'os la grad'o'n per menci'ad'o de ĝi'a'j efik'o'j. Ekzempl'e: La akv'o est'as tiel mal'mol'a ke la sap'o tut'e ne vol'as ŝaŭm'i. La akv'o est'as tre mal'mol'a tie ĉi, eĉ tiel, ke mi uz'as du'obl'e pli da sod'o ol en P. La akv'o est'as tiel mal'mol'a, ke mi'a'j man'o'j iĝ'as tut'e mal'glat'a'j. La akv'o est'as tiel mal'mol'a, ke ĉiu'j mi'a'j kaldron'o'j hav'as dik'a'n kalk'teg'o'n. K. t. p.
La vort'o tiel hav'as tie ĉi du'obl'a'n funkci'o'n: 1e. ĝi anonc'as en konciz'a form'o en la ĉef'propozici'o la en'hav'o'n de la sub'propozici'o. 2e. ĝi est'as sub'ord'ig'it'a al la adjektiv'o por indik'i ke la en'hav'o de la sub'propozici'o serv'as por esprim'i la grad'o'n de tiu adjektiv'o.
La sub'propozici'o esprim'as i'a'n manier'o'n de ag'ad'o aŭ sufer'ad'o; tiu manier'o est'as — tut'e natur'e — anonc'it'a per la manier-indik'a vort'o tiel, kiu sam'temp'e esprim'as la grad'o'n. Ali'vort'e: La grad'o est'as esprim'it'a per ia ag'manier'o.
Klar'e ni konstat'as la ver'o'n de la regul'o kiu'n ni jam trov'is en §60 kaj §66: En la praktik'a lingv'o-uz'ad'o grad'o kaj manier'o ne est'as dis'ig'ebl'a'j.
Diferenc'o de grad'o do est'as praktik'e nur esprim'ebl'a per kompar'ad'o aŭ per menci'ad'o de la sekv'o'j de ĝi'a efik'o. La fizik'a aŭ matematik'a manier'o por fiks'i grad'diferenc'o'j'n per mezur'ad'o de ia kvant'o (§84) tut'e ne lud'as i'a'n rol'o'n en la lingv'o-uz'ad'o, sed tio ĉi last'a oft'e sekv'as la ali'a'n manier'o'n, nom'e la manier'o'n de la termo'metr'o, kiu mezur'as la grad'o'n per la kondut'manier'o (de hidrarg'o aŭ io tia).
Ĝust'e tio est'as la kaŭz'o ke en la natur'a'j lingv'o'j la grad'indik'a'j adverb'o'j evolu'is el la manier'indik'a'j. Sed tio ne est'as nur interes'a histori'a fakt'o; la altern'ad'o de grad'o-manier'o, kaj la ne'ebl'ec'o dis'ig'i ili'n montr'as si'n ankoraŭ ĉiu'tag'e.
Tio est'as eĉ unu el la mal'mult'a'j punkt'o'j pri kiu'j gramatik'ist'o'j modern'a'j kaj el'mod'a'j sam'opini'as. Mi cit'u du el'dir'o'j'n:
La unu'a est'as el 1892. En part'o II, pĜ107 de si'a ”Nederlandsche Spraakkunst” (kiu dum jar'dek'o'j est'is la aŭtoritat'o
en Nederlando), C. H. de'n Hartog skrib'as: ”Van'a'j est'os la klopod'o'j por apart'ig'i grad'o'n kaj manier'o'n en mult'a'j kaz'o'j.”
La du'a est'as el 1948, el ”Stilistische Grammatica” de G. S.
Overdiep: ”Grad'adjekt'o'j est'as special'a nuanc'o de manier'adjekt'o'j”.
Nur kelk'a'j Esperant'o-gramatik'ist'o'j hav'as ali'a'n opini'o'n.
Sed tiel ili trud'as al la Esperant'ist'ar'o tut'e fals'a'n dilem'o'n kaj puŝ'as ĝi'n en la pozici'o de la kompat'ind'a jun'ul'o, kiu ne pov'is decid'i ĉu li esprim'u la grad'o'n de si'a am'o al si'a fianĉ'in'o per la kvant'o de si'a'j kis'o'j aŭ per la manier'o de si'a kis'ad'o. Kaj pri tia'j problem'o'j oni nepr'e ne tro cerb'um'u!
Kelk'a'j ilustr'aĵ'o'j:
1. Li sci'as si'a'n lecion'o'n perfekt'e. Ĉu tio est'as laŭ perfekt'a
manier'o aŭ en perfekt'a grad'o? Ambaŭ!
2. Kiel ili turment'is mi'n! Ĉu tio rilat'as la manier'o'n de turment'ad'o aŭ la grad'o'n? Ambaŭ! La grad'o (t.e. la intens'ec'o) de la turment'ad'o manifest'iĝ'is per la rafin'it'a'j manier'o'j de turment'ad'o!
3. Ŝi est'as ekster'ordinar'e bel'a. (F. Krest. 19) Ĉu bel'a en ekster'ordinar'a manier'o aŭ en ekster'ordinar'a grad'o? Ambaŭ:
la unu'a esprim'as la du'a'n. En la sam'a'n grup'o'n ni pov'as
met'i esprim'o'j'n kiel: ekster'ordinar'e rapid'e (F. Krest. 122),
kadavr'e pal'a (Fab. 100), mir'ind'e silent'a (Fab. 80), neĝ'e
blank'a, kis'ind'e ĉarm'a'j, rid'ig'e mal'grand'a, velur'e verd'a,
mort'e lac'a, k.t.p. (kp. §61 k. skv.)
4. Ŝi sent'is si'n neniel trankvil'a (Kruit en La Perfid'o, 41). Ĉu
trankvil'a en neni'a manier'o? Aŭ mal'trankvil'a en fort'a grad'o? Ambaŭ? Ĉar ŝi est'as mal'trankvil'a en ĉi'a'j manier'o'j, tial
ŝi ating'as la plej grand'a'n grad'o'n de mal'trankvil'ec'o! Atent'u ke eĉ sinjor'o Kruit ne skrib'is: Ŝi sent'is si'n neniom trankvil'a, kvankam la grad'indik'o est'as ne'kontest'ebl'a!
5. Ŝi sent'is si'n iel mal'vigl'a, io mank'is al ŝi (Fab. III 107); Iel mal'facil'e ir'as la afer'o ĉe mi'a di'in'o (Mart'a 54). En ambaŭ fraz'o'j iel esprim'as grad'o'n kaj manier'o'n tut'e kiel en la ali'a'j ekzempl'o'j.
6. Ĉu la mond'o tiel frenez'iĝ'as, ke ni'a'j sem'o'j dis'blov'iĝ'os kaj dron'os inter la ond'o'j de la histori'o? (Szilagyi) Ĉu manier'o aŭ grad'o? Ambaŭ! La grad'o esprim'iĝ'as per la manier'o.
7. Ili est'is tiel sprit'a'j, ke eĉ du'on'o de tiu sprit'ec'o sufiĉ'us.
(Fab. III 95) Ĉu tia'manier'e sprit'a'j aŭ tia'grad'e? Ambaŭ!
8. Kio vi'n tiel aflikt'as? (Mart'a 60) T.e.: Kio aflikt'as vi'n tia'manier'e, ke vi ating'is tia'n grad'o'n de aflikt'ec'o?
9. Li komenc'is trem'i tiel, ke li ne pov'is el'ig'i eĉ unu vort'o'n.
La manier'o de trem'ad'o, kiu mal'help'as li'n parol'i, perfid'as la grad'o'n de intens'ec'o de tiu trem'ad'o.
10. Ŝi ruĝ'iĝ'is tiel, ke la larm'o'j ek'ŝpruc'is en ŝi'a'j okul'o'j. De'nov'e la sam'a.
11. Ĝi tiel laŭt'e kant'is, ke oni aŭd'is re'son'ad'o'n.
12. Pluv'is, kvazaŭ oni el'ĵet'is la akv'o'n per barel'o'j. Ankaŭ ĉi tie la manier'o de pluv'ad'o esprim'as la intens'ec'o'n de pluv'ad'o.
13. Li est'as tiel avar'a ke li for'manĝ'us si'a'j'n propr'a'j'n fingr'o'j'n.
De'nov'e la manier'o de avar'ec'o (rilat'e manĝ'ad'o'n) montr'as la grad'o'n de avar'ec'o.
Ĉi tiu dek'tri'o est'as ad libitum mult'obl'ig'ebl'a! Se oni atent'as la fenomen'o'n dum la leg'ad'o de kiu ajn libr'o, oni trov'os cent'o'j'n da simil'a'j fraz'o'j.
Per la §§82-89 ni mi'a'opini'e sufiĉ'e montr'is ke la baz'o kiu'n la kiom-ist'o'j ŝov'is sub si'a'n prefer'o'n de kiom-tiom, est'as tut'e sen'valor'a, eĉ fals'a kaj erar'ig'a. La lig'it'ec'o inter grad'o kaj manier'o est'as tiel grand'a, ke, kontraŭ'e, la uz'ad'o de tiel kaj kiel pov'as est'i nom'at'a ”logik'a”, se oni almenaŭ pren'as la vort'o'n ne en ia filozofi'a senc'o, sed en la senc'o de ”tut'e natur'a, mem'kompren'ebl'a, evident'a”. Ankaŭ en tiu ĉi kaz'o, kie Zamenhof sekv'is ”la natur'a'n voj'o'n”, li ne far'is erar'o'j'n kaj est'is neniel ne'konsekvenc'a!
Krom la grav'a'j argument'o'j de §§82-89, ekzist'as tamen
kelk'a'j sekundar'a'j argument'o'j, kiu'j pli'fort'ig'as la kaz'o'n por
tiel-kiel. Ili est'as:
1. Zamenhof uz'is kiom oft'e en adverb'a funkci'o, sed neniam en prepozici'a funkci'o. Tiu'n last'a'n funkci'o'n ĝi ja hav'as en
esprim'o'j kiel:
Tio est'as sam'e bon'a kiom konfes'ad'o (Perfid'o 10); plen'a
kiom sak'o (id. 98); Ili ne est'as tiom bel'a'j kiom mi'a'j (Nevenk.
Ĝen'o 39); Ŝi kant'is tiom bel'e kiom anĝel'o.
Atent'u bon'e ke mi ne skrib'as: Kiom E S T A S prepozici'o, aŭ: Kiom est'as pseŭdo-prepozici'o, sed nur ke kiom hav'as en tia'j esprim'o'j prepozici'a'n funkci'o'n.
Tio'n sam'a'n ni vid'is pri kiel (§§11, 16, 58, 60), kaj pro tiu prepozici'a funkci'o ĝi ne pov'as est'i anstataŭ'ig'at'a per kia.
Kiom do hav'as kun kia la sam'a'n komun'a'n trajt'o'n ke ili neniam uz'iĝ'as prepozici'e. Ni jam detal'e pri'parol'is tio'n rilat'e la vort'o'n kia kaj post'e vid'os kia'n motiv'o'n Zamenhof pov'us hav'i por ag'i sam'e rilat'e kiom.
2. Du'a flank'a argument'o kontraŭ kiom kuŝ'as en la fonetik'a valor'o de tiu vort'o.
Efektiv'e, la en'konduk'o de cent'o'j da kiom-oj son'as tre mal'agrabl'e! Pri tio atent'ig'it'e, la kiom-ist'o'j neniel ne'as tiu'n konstat'o'n, sed bagatel'ig'as ĝi'n per el'dir'o'j kiel: ”Tio est'as nur afer'o de kutim'o” aŭ ”Pri gust'o'j oni ne disput'u”. Kontraŭ tio oni pov'as rimark'ig'i, ke la bel'son'ec'o de iu lingv'o ja ne est'as tut'e mal'grav'a kaj ke ankaŭ la natur'a'j lingv'o'j evit'as tia'j'n pez'son'a'j'n vort'o'j'n en ne'grav'a'j (sintaks'e ne'grav'a'j) pozici'o'j.
La re'form'ist'o'j de ĉirkaŭ 1907 plend'is pri la pez'ec'o kaj mal'oportun'ec'o de la du'silab'a'j tiel-kiel. En si'a'j re'form'projekt'o'j (el'dev'ig'it'a'j ”kontraŭ kor'o” de la cirkonstanc'o'j) Zamenhof propon'is la neolog'ism'a'j'n form'o'j'n kom por kiel, kaj sik por tiel, ver'ŝajn'e laŭ la franc'a comme kaj si (de latin'a sic). Feliĉ'e tiu propon'o rest'is mort'nask'it'a infan'o. La uz'ad'kamp'o de la Esperant'a kiel ja est'as mult'e pli ampleks'a ol tiu de la franc'a comme; kaj cent'o'j da kom'o'j, kvankam hav'ant'e la avantaĝ'o'n de unu'silab'ec'o, terur'e pez'ig'us la lingv'o'n. Tio des pli valid'as por la du'silab'a kiom. Tio ne est'as nur afer'o de gust'o! La fonetik'a valor'o de -om est'as mult'e pli pez'a ol tiu de -el. La son'o, prezent'it'a per I, ne nom'iĝ'as sen kaŭz'o la likvid'a konsonant'o.
Per tio la fonetik'o vol'as esprim'i ke ĝi tre facil'e kombin'iĝ'as kun ĉi'a'j ali'a'j vokal'o'j kaj konsonant'o'j.
Tia facil'a kombin-pov'o est'as tre taŭg'a ĝust'e por la mult'uz'it'a Esperant'a kiel kaj la vort'o kiom tut'e mal'hav'as ĝi'n. Tial iu tekst'o kun mult'a'j kiel-oj rest'as flu'a kaj facil'e el'parol'ebl'a, dum la sam'a tekst'o kun kiom-oj son'as pez'e, ”morn'e”.
Tio'n ankaŭ kaŭz'as la obtuz'a son'o de o kompar'e kun la facil'a son'o e. Fin'e ankaŭ la kombin'o i-e est'as fonetik'e pli facil'e far'ebl'a ol i-o. Konsider'ant'e ĉio'n ĉi, oni ne pov'as ŝultr'o'lev'ant'e ignor'i la argument'o'n de bel'son'ec'o.
Est'as ne'kontest'ebl'a fakt'o ke Zamenhof uz'is ankaŭ la iom'vort'o'j'n por esprim'i grad'o'j'n. La kiom-ist'o'j ne ĉes'as atent'ig'i pri tio, al'don'ant'e ke en tio kuŝ'as ia ne'konsekvenc'ec'o kaj, — ĉar laŭ ili'a opini'o la uz'ad'o de la iom-vort'o'j est'as pli logik'a — ankaŭ ia mank'o de logik'ec'o. Ili vid'as, kiel ĉiu ali'a kiu leg'as la verk'o'j'n de Zamenhof, ke la iel-form'o'j laŭ nombr'o tre'eg'e super'as la iom-form'o'j'n tiel ke tiu'j last'a'j eĉ ŝajn'as escept'a'j, sed ili ne akcept'as tiu'n konstat'o'n kiel argument'o'n kontraŭ kiom'ism'o.
Kurioz'a kaj karakteriz'a est'as la klar'ig'o, kiu'n Faulhaber don'as en si'a parol'ad'o ”Tra mal'lum'a'j koridor'o'j de la lingv'a labirint'o”, kie li dir'as: ”Konsci'e aŭ ne'konsci'e Zamenhof mem uz'is tiu'n liber'o'n (nom'e: uz'i form'o'n pli logik'a'n) en okaz'o'j en kiu'j li'a sent'o por logik'o evident'e est'as pli potenc'a ol la model'o, kiu'n li mem don'is”. (Lab. Esperant'ist'o 1950 — Nro 11 pĜ86).
Kaj post'e: ”El tio montr'iĝ'as, ke la natur'o est'as pli fort'a ol la doktrin'o”. (ibid.) Ĉe tia argument'ad'o oni nur pov'as lev'i la ŝultr'o'j'n. Imag'u do: Zamenhof, ĉiam je si'a gard'o por obe'i al si'a'j propr'a'j model'o'j, sed de temp'o al temp'o, ebl'e pro lac'ec'o aŭ dorm'o aŭ tro'rapid'em'o, kapt'it'a de la potenc'a monstr'o L O G I K O, kiu dev'ig'as li'n devi'i de si'a'j propr'a'j voj'o'j por ofer'i incens'o'n sur Li'a altar'o. Scen'o, ind'a por karikatur'ist'o!
Ĉar efektiv'e: Tia prezent'ad'o est'as karikatur'a. Kontraŭ tio mi met'as: Zamenhof uz'is la iom-vort'o'j'n por esprim'i grad'o'j'n konsci'e, regul'e kaj konsekvenc'e, ĉiu'foj'e kiam li bezon'is ili'n por esprim'i difin'it'a'n gramatik'a'n aŭ stil'a'n nuanc'o'n.
Ni jam vid'is la valid'ec'o'n de tiu tez'o koncern'e la uz'ad'o'n de iom (§§74-77), ni pruv'os ĝi'n en la daŭr'ig'o por kelk'a'j ali'a'j kaz'o'j.
Unu'a'lok'e ni renkont'as la uz'ad'o'n de tiom kaj kiom en la Zamenhofa literatur'o, por esprim'i kvant'o'j'n. Kelk'a'j ekzempl'o'j:
1. Mi ankaŭ neniel pov'as al'tranĉ'i tiom, kiom est'as neces'e,
ĉar mi dev'as gvid'i ali'a'n labor'o'n (Mart'a 108).
2. Kiom da kap'o'j, tiom da opini'o'j (Or'ig. Verk. 424).
3. Vi demand'as mi'n, kiom ”Esper'o” ŝuld'as al mi? (O. V. 515, tem'as pri mon'ŝuld'o).
4. Li hav'as da ili tiom, kiom la mar'o hav'as da gut'o'j da akv'o (Mart'a 189).
5. Ĉiu deleg'it'o hav'as tiom da voĉ'o'j kiom'foj'e po 25 an'o'j hav'as la grup'o'j, kiu'j'n ili reprezent'as (L. d.Z. II 283).
6. La mond'o ekzist'os nur tiom da jar'o'j, kiom da vers'o'j hav'as la Psalm'o'j (Fund. Krest. 183).
Pri tiu ĉi uz'ad'o ne ekzist'as diferenc'o de opini'o'j. Mi menci'as ĝi'n pro komplet'ec'o kaj ĉar ĝi don'as al mi okaz'o'n dir'i kelk'a'j'n vort'o'j'n pri la strang'a argument'o, kiu'n kelk'a'j opon'ant'o'j al la kiom-ism'o prunt'is el ĝi. Tiu argument'o tekst'as: ”La uz'ad'o de kiom (tiom) kiel adverb'o de grad'o jam pro tio est'as erar'a, ke kiom tut'e ne est'as adverb'o, sed numeral'o!”
Mi ne hezit'as nom'i tiu'n argument'o'n absurd'a! Ke tiom kaj kiom est'as adverb'o'j (de kvant'o) jam montr'as la uz'ad'o de la prepozici'o da por lig'i ili'n al la determin'it'a substantiv'o.
Kompar'u: tri arb'o'j, mult'e da arb'o'j, kiom da arb'o'j, kelk'e da arb'o'j.
Krom tio ni trov'as en tiu el'dir'o la ide'o'n ke ĉiu'j vort'o'j rilat'ant'a'j la noci'o'n kvant'o iel dev'as aparten'i al la numeral'o'j.
Tio ja est'as tut'e mal'ĝust'a: kvant'o-vort'o'j aparten'as al divers'a'j vort'o'spec'o'j. Kompar'u: pokal'o da vin'o, plur'a'j sam'ide'an'o'j, ĉiu'j hom'o'j, mult'a'j hom'o'j, mult'e da hom'o'j, tri hom'o'j, kiom da hom'o'j, ambaŭ hom'o'j, la tri'a hom'o.
Tiu ĉi mis'ide'o est'as des'pli grav'a, ke ĝust'e la numeral'o'j tre oft'e tut'e ne est'as rigard'at'a'j kiel apart'a vort'klas'o. En Nederlandaj gramatik'o'j tio est'is kutim'o dum long'a temp'o, sed pli modern'a'j gramatik'o'j jam for'las'is tiu'n star'punkt'o'n. Ĝeneral'a jam far'iĝ'is la opini'o ke la t.n. numeral'o'j pov'as pli taŭg'e kaj ĝust'e est'i traktat'a'j kiel sub'klas'o'j de substantiv'o'j, adjektiv'o'j, adverb'o'j kaj pronom'o'j. Sed plej serioz'e est'as ke tiu absurd'a argument'o montr'as ne'defend'ebl'a'n lingv'o-koncept'o'n. Ĉar eĉ se ekzist'us apart'a klas'o de numeral'o'j, kaj eĉ se kiom aparten'us al tiu klas'o, kie est'as la leĝ'o kiu kondamn'as i'a'n vort'o'n rest'i ”en'karcer'it'a en si'a vort'spec'o”? Vort'o'j, kaj precip'e partikl'o'j, ja ne lim'ig'as si'n je nur unu serv'o kaj la (dek) latin'de'ven'a'j vort'klas'o'j ne est'as hermet'e ferm'it'a'j ĉel'o'j! Krom'e: ĉiu sci'as ke tiu dek'klas'a divid'o est'as tut'e ne kontent'ig'a, kaj ke eminent'a'j lingv'ist'o'j pen'e serĉ'as pli bon'a'n kadr'o'n.
Tiu mis'koncept'o — la sankt'ec'o de la mal'nov'a'j kategori'o'j — jam far'is mult'e da mal'bon'o en diskut'o'j inter Esperant'o-gramatik'ist'o'j. (vid'u ankaŭ §11)
Du'a'lok'e Zamenhof uz'is la iom-korelativ'o'j'n kiel komplement'o'n de verb'o'j por esprim'i metafor'a'n kvant'o'n, kaj en tia'j kaz'o'j ili sam'temp'e esprim'as oft'e grad'o'j'n de intens'ec'o aŭ ampleks'ec'o.
Ĉar, not'u bon'e, ke ekzist'as diferenc'o inter grad'esprim'o de kvalit'o'j (plej oft'e ĉe adjektiv'o'j) kaj grad'esprim'o de ag'o'j (do plej oft'e ĉe verb'o'j). Fakt'e tiu'j du form'as tut'e apart'a'j'n kategori'o'j'n.
Rimark'ind'e est'as ke ĝis nun (kiom mi sci'as) neni'u atent'ig'is pri tio, kaj ke tial la kiom-ism'o kred'is si'n solv'int'a la problem'o'n per si'a difin'o: ”Grad'o est'as kvant'o de kvalit'o”, kiu difin'o cert'e ne pov'as aplik'iĝ'i, se oni parol'as pri grad'esprim'o ĉe verb'o'j.
La natur'a'j lingv'o'j oft'e manifest'as tiu'n diferenc'o'n ĝust'e per la uz'ad'o de la determin'ant'a'j adverb'o'j de grad'o. Unu'j pov'as est'i uz'at'a'j por ambaŭ cel'o'j, ali'a'j nur por unu el la du.
Ekz.: En Esperant'o oni pov'as dir'i: 1. Mi tre am'as ŝi'n. 2. Ŝi est'as tre bel'a. Kaj en la Nederlanda lingv'o oni pov'as traduk'i per:
1. Ik bemin haar zeer. 2. Zij is zeer mooi. Por tio last'a oni pov'as ankaŭ dir'i: 2. Zij is heel mooi, sed oni nepr'e ne dir'u: 1. Ik
bemin haar heel.
Kelk'a'j angl'a'j ekzempl'o'j: 1. It surprises me much (Tio tre surpriz'as mi'n). 2. The trans'lati'o'n is very good (La traduk'o est'as tre bon'a). Ankaŭ: 1. The shoes ar'e too larg'e for you (La ŝu'o'j est'as tro grand'a'j por vi). 2. I cannot walk so far: it tires me too much (Mi ne pov'as ir'i tiel mal'proksim'e'n, tio lac'ig'os mi'n tro /mult'e/).
La sam'a'n fenomen'o'n ni trov'as en la franc'a lingv'o, kie beaucoup determin'as la verb'o'j'n, très uz'iĝ'as kun adjektiv'o'j, dum la adverb'o'j hav'as mez'a'n pozici'o'n.
Kaj ĉiam ni vid'as ke ekzist'as tendenc'o uz'i kvant'o-vort'o'j'n por esprim'i la grad'o'n ĉe verb'o'j, kaj ali'a'j'n vort'o'j'n ĉe adjektiv'o'j. Zamenhof sekv'is tiu'n tendenc'o'n, li do pren'is — kiel oft'e — la natur'a'n voj'o'n. Kaj mi'a'opini'e ĝi est'as ankaŭ tie ĉi la ĝust'a voj'o! Verb'o'j ja hav'as unik'a'n lok'o'n en la lingv'o: inter verb'o'j kaj adjektiv'o'j ja etend'iĝ'as la grav'a diferenc'o inter mov'o kaj pozici'o, inter dinamik'o kaj statik'o; verb'o'j ja est'as la sol'a'j vort'o'j kiu'j esprim'as la ir'ad'o'n de la temp'o; ag'o bezon'as temp'o'n, hav'as daŭr'o'n, esprim'as proces'o'n.
Kvankam est'as tre mal'facil'e kaj ver'ŝajn'e ne'ebl'e sekv'i
ĉiu'j'n komplik'a'j'n voj'o'j'n kiu'j direkt'is la parol'ant'a'n hom'ar'o'n
al la uz'ad'o de kvant-adverb'o'j por grad'esprim'o ĉe verb'o'j,
dev'as tamen ekzist'i i'a'j motiv'o'j por tio. Ŝajn'as al mi probabl'e
ke unu el la efik'ant'a'j faktor'o'j pov'as est'i, ke la intens'ec'o de ia
ag'o oft'e de'pend'as de ties daŭr'o aŭ de ties ampleks'o. Ali'a faktor'o cert'e est'as la analogi'o. Kiel facil'e ja est'as ven'i de: ”Kiom
’Esper'o’ ŝuld'as al mi” (§93, 3) en ekzakt'a senc'o al: ”Kiom mi
ŝuld'as al tiu grav'a klub'o!” en figur'a senc'o. La sekv'ant'a'j ekzempl'o'j pri'lum'u tio'n:
1. Mi turment'as mi'n tiom, ke al mi preskaŭ la sang'o el'ŝpruc'as el sub la ung'o'j (Fab. III, 74).
2. Tiu'n persist'ec'o'n ŝi tiom, tiom bezon'is (Mart'a 77).
3. ... kiu tiom en la Tantal'a dom’ jam furioz'is (Ifig. 52).
4. Kiu'j est'as la vir'o'j, kiu'j tiom vi'n zorg'ig'as. (Ifig. 94).
5. Al'tranĉ'ad'o'n mi iom sci'as, sed nur tiom ke mi pov'us al'tranĉ'i kol'um'o'n (Mart'a 109, kp 93, 1).
6. Tiu lingv'o tiom fortik'iĝ'us en la mond'o, ke ... (Fund. Kr.
286).
7. lom post iom ili trankvil'iĝ'is tiom ke ili ĉirkaŭ'flar'is la gast'o'n (Fund. Kr. 200).
8. La demand'o neniom koncern'as mi'a'n person'o'n (O. V.457).
9. Tio absolut'e neniom pli'grand'ig'as la libr'o'n (Let. de Z II 282).
10. Kiom ajn mi prov'is for'ig'i tiu'n kred'o'n, mi ne sukces'is (Id.
302).
11. Kiom ajn vi pen'os, neni'o al'ven'os (Prov. 1062).
12. Kiom'e mi bezon'as vi'n (If 41).
13. Kiom'e li, mal'feliĉ'ul’, sufer'as! (If. 54).
14. Kiom'e ajn vi est'as mal'feliĉ'a (If. 43).
15. Je kiom mi est'as pli saĝ'a ol vi, kiel mult'e pli mi ating'is!
(Mart'a 174).
16. Mi decid'is labor'i, kiom mi pov'as, por mi'a kler'ig'o (Fund. Kr. 113).
17. Ni decid'is ŝpar'i kiom ni nur pov'os kaj, kiom ebl'e, ĉio'n far'i mem (Fund. Kr. 114).
18. Mi prov'as batal'i kontraŭ la mal'kontent'ul'o'j, kiom mi pov'as (Let. de Z. il 311).
19. Li dev'as — kiom tio est'as ebl'a — uz'i la lingv'o'n kiom ebl'e plej neŭtral'a'n (Le,t. de Z. II 330).
20. Sed la aper'o, kiom mi kompren'as, al ni'a land’ mal'bon'o'n antaŭ'dir'as (Fund. Kr. 407).
21. Kiom mi nur hav'as la ebl'o'n, mi jam dis'send'is mem la libr'o'j'n (O. V. 477).
22. El Aŭstrali'o, kiom mi memor'as, mi ricev'is leter'o'j'n el M.
(O. V. 481).
23. Almenaŭ tiom kiom mi ĝi'n aŭd'is (Fund. Kr. 408).
24. Nur tiom kiom pov'as li plen'um'i, la vort'o'n si'a'n — tio est'as tiom kiom permes'as la komun'a voĉ'o de tut'a la Dan'uj'o (Fund. Kr. 424).
25. La Jezuit'o'j permes'is fum'i tabak'o'n tiom kiom ĝi serv'as al la san'o (Fund. Kr. 186).
26. La kurac'ad'o (dev'as tio'n far'i), kiom tio'n ĉi permes'as la profesi'o de la pacient'o (Fund. Kr. 233).
Special'a'n kaz'o'n de tiom-kiom uz'ad'o prezent'as al ni la esprim'o ne tiom ... kiom. Ekz.:
Li est'as jam san'a; kaj ne tiom dank’al la medikament'o'j,
kiom dank’al honest'ec'o kaj ord'o (Rev. 43).
En ĉi tiu ekzempl'o du kaŭz'o'j est'as menci'at'a'j, kiu'j kontribu'is al li'a re'san'iĝ'o: 1. medikament'o'j, 2. honest'ec'o kaj ord'o.
La vort'o'j ne tiom ... kiom indik'as la proporci'o'n laŭ kiu tiu'j kaŭz'o'j efik'is: la du'a hav'is pli grand'a'n part'o'n en la proces'o, kvankam oni konced'is ke ankaŭ la unu'a iom kontribu'is. Ankaŭ tio cert'e est'as en ia senc'o grad'esprim'o. Sed rimark'u ke la gramatik'a inter'rilat'o inter tiom kaj kiom est'as tut'e diferenc'a en ĉi tiu fraz'o kompar'e kun ekzempl'e fraz'o'j 23, 24, 25 de §94. En tiu'j last'a'j kiom komenc'as sub'propozici'o'n, kiu est'as anonc'it'a per kaj kvazaŭ kun'pren'it'a en la vort'o tiom en la ĉef'propozici'o. Tiu anonc'il'o eĉ ne est'as ĉiam neces'a, vid'u kiel pruv'o'n fraz'o'n 26 (§94), kie ĝi mank'as kaj konstat'u ke ĝi pov'us mank'i ankaŭ en fraz'o'j 23 kaj 25.
La rilat'o tiom — kiom do trov'iĝ'as en sub'ord'ig'a kadr'o, sed en la esprim'o ne tiom ... kiom de tiu ĉi paragraf'o ni hav'as kun'ord'ig'a'n rilat'o'n: kun'ig'o de du gramatik'e paralel'a'j fraz'part'o'j. Inter tiom kaj kiom do reg'as plen'a sintaks'a korelativ'ec'o (§15), ili ĉi tie form'as korelativ'a'n du'op'o'n. Tial la uz'ad'o de tiom nepr'e rezult'ig'as la aper'o'n de kiom.
Paralel'o'j'n ni trov'as en la uz'ad'o de: ne nur ... sed ankaŭ, kiel ... tiel ankaŭ.
Se oni iom atent'e pri'stud'as la Zamenhofajn ekzempl'o'j'n de
§94, oni pov'as far'i al si kelk'a'j'n rimark'o'j'n:
1. Kelk'foj'e la iom-vort'o esprim'as unu'a'lok'e kvant'o'n en
metafor'a senc'o, kaj nur du'a'lok'e per'e de tio la grad'o'n. Tio kvazaŭ de'pend'as de la uz'it'a verb'o. Vid'u kiel ekzempl'o'j'n la numer'o'j'n 2, 9, 12.
2. En mult'a'j fraz'o'j la iom-vort'o est'us anstataŭ'ig'ebl'a per iel-vort'o. Ekz. en numer'o'j 1, 2, 3, 4, 6, 8-14. Sed, far'int'e la ŝanĝ'o'n, oni ne imag'u al si, ke tio ne far'as diferenc'o'n. Kontraŭ'e, est'as mi'a firm'a konvink'o, ke Zamenhof, kun si'a subtil'a sent'o por nuanc'o'j, intenc'e uz'is la iom-vort'o'j'n en tiu'j ĉi fraz'o'j ĝust'e por esprim'i tia'n stil'a'n nuanc'o'n.
Kompar'u ekz.: ”Kiom ili turment'is mi'n!” kun ”Kiel ili turment'is mi'n!” La objektiv'a, esenc'a en'hav'o de tiu'j du fraz'o'j est'as la sam'a. Ambaŭ esprim'as fort'a'n grad'o'n de turment'it'ec'o. Sed tamen ili ne hav'as la sam'a'n subjektiv'a'n valor'o'n, ili el'vok'as en la mens'o de la aŭd'ant'o (leg'ant'o) du diferenc'a'j'n, apart'a'j'n bild'o'j'n. La unu'a akcent'as la oft'ec'o'n, la long'a'n daŭr'o'n aŭ la ripet'it'ec'o'n de la turment'o'j kaj per tio mark'as la intens'ec'o'n. La du'a el'vok'as bild'o'n pri la divers'ec'o, la rafin'it'ec'o de la turment'o'j, ĝi akcent'as la manier'o'n de turment'a do sed ankaŭ per tio mark'as la intens'ec'o'n. (vid'u §89) Far'u la sam'a'n prov'o'n per ekz. 10: Kiom ajn mi prov'is for'ig'i ... , flank'e de kiel ajn mi prov'is for'ig'i ...
Tiu'n sam'a'n fenomen'o'n oni renkont'as ankaŭ ĉe la stud'ad'o de ali'a'j lingv'o'j. Kelk'foj'e ili sen'esper'ig'as la stud'ant'o'n. El
propr'a spert'o mi re'memor'as la saĝ'a'n respond'o'n kiu'n iu
angl'a profesor'in'o don'is al mi je mi'a'j plend'o'j kaj demand'o'j:
”Kial?”, kaj ”Ĉu tio ver'e far'as diferenc'o'n?” Tiam ŝi dir'is:
”Well, my dear Mr. de H., it all depends on what is in your
mind!” (”tio tut'e de'pend'as de tio, kio'n oni hav'as en si'a mens'o”), do de tio, kio'n la verk'ist'o vol'as vort'ig'i.
La grad'esprim'o ĉe verb'o'j permes'as la uz'ad'o'n de ambaŭ rimed'o'j, ĝust'e pro la karakter'o de la verb'o en'tut'e.
Mal'permes'o de unu el ambaŭ rimed'o'j mal'riĉ'ig'us Esperant'o'n, ĉar for'pren'us la ebl'ec'o'n esprim'i subtil'a'j'n nuanc'o'j'n!
3. En la fraz'o'j 5, 7, ebl'e ankaŭ en 16, 17, 18 kaj cert'e de'nov'e en la fraz'o'j 19-26 la uz'ad'o de la iom-vort'o'j esprim'as ne
stil'a'n, sed gramatik'a'n nuanc'o'n. La iom-vort'o'j tie hav'as lim'ig'a'n funkci'o'n. (Ĉi tie mi sent'as la mank'o'n de la vort'o restrikt'a en Esp-o.) En tiu funkci'o ili neniel est'as anstataŭ'ig'ebl'a'j
per iel-vort'o'j. Tiu lim'ig'a funkci'o signif'as ke la ampleks'ec'o de
iu ag'o est'as mal'vast'ig'it'a inter cert'a'j lim'o'j, ke la valid'ec'o de
iu konstat'o, deklar'o, el'dir'o ne est'as sen rezerv'o'j, sed ke ĝi
valid'as nur en cert'a grad'o, nur pov'as aplik'iĝ'i en special'a'j kaz'o'j, ke ĝi est'as sub'met'it'a al i'a'j pli'strikt'ig'a'j kondiĉ'o'j. La nederlanda lingv'o tiam uz'as ”zover, voorz over, inzoverre, zoveel, voorzoveel”, la angl'a hav'as ”in so far as, as far as, so far
as, in as much as”, la franc'a uz'as (au) tant (que). Tre bon'a'n
ekzempl'o'n ni trov'as en Let. de Zam. II 202, eĉ kun parafraz'o de Zamenhof mem:
”Ni aŭskult'is la voĉ'o'n de Cart nur tiom sam'e kiom ni aŭskult'is la voĉ'o'j'n de ĉiu'j ali'a'j Esperant'ist'o'j; ni demand'is oficial'e la opini'o'n de Cart nur en tia sam'a grad'o, en kiu ni demand'is la opini'o'n de ĉiu'j ali'a'j membr'o'j.”
La vort'o kiom en si'a lim'ig'a funkci'o ĉiam trov'iĝ'as ĉe la komenc'o de lim'ig'a'j sub'propozici'o'j. (Inter kramp'o'j: Kial tiu'j propozici'o'j ne est'as menci'it'a'j en Plen'a Gramatik'o?) Tiu'j kiom'o'j do ĉiam hav'as konjunkci'a'n funkci'o'n. Ekzist'as nur unu kaz'o en kiu tiu kiom ne est'as sekv'at'a de komplet'a fraz'o, nom'e en la esprim'o: kiom ebl'e.
Mi ripet'u fraz'o'j'n 19 kaj 21 el §94 kaj al'don'u kelk'a'j'n Zamenhofajn ekzempl'o'j'n pri la uz'ad'o de kiom ebl'e.
1. Kiom mi nur hav'as la ebl'o'n, mi jam dis'send'is mem la libr'o'j'n. (o. V. 477) 2. Li dev'as — kiom tio est'as ebl'a — uz'i la lingv'o'n kiom ebl'e plej neŭtral'a'n. (Let. de Z. II 330) 3. Ni decid'is kiom ebl'e ĉio'n far'i mem. (F. K. 330) 4. Mi person'e vol'as kiom ebl'e pli de'ten'i mi'n de korespond'ad'o kun s-ro Ostwald (sed skrib'os al li nur, se ... ) (Let.
de Z. II 92) 5. Est'as dezir'ind'e ke ĉiu'j uz'u la nov'a'j'n vort'o'j'n kiom ebl'e egal'e. (O. V. 429) 6. Mi kiom ebl'e evit'as tiu'n vort'o'n. (Let. de Z. II 331) 7. Por for'ig'i kiom ebl'e ankaŭ tiu'n ĉi oportun'ec'o'n, mi kre'is la vort'ar'o'n ne arbitr'e, sed kiom ebl'e el vort'o'j kon'at'a'j. (F. K.
253) 8. Vi nun jam nur bezon'as lern'ad'i kiom ebl'e pli da vort'o'j. (F.
K. 292) Flank'e de tiu'j mal'mult'a'j ”kiom-ebl'e”-oj (mi trov'is ĝi'n nur en 12 lok'o'j) ekzist'as en abund'a amas'o la esprim'o'j kun: kiel ebl'e plej (rapid'e, baldaŭ, grand'a, etc.). Mi indik'as nur kelk'a'j'n trov'lok'o'j'n: en Fund. Krest. pĜ9, 65, 112, 113, 195, 245, 308 ktp.; en Or. Verk. i.a. sur pĜ432, 437 (eĉ 4-foj'e), 487 El la 8 cit'it'a'j ekzempl'o'j klar'e montr'iĝ'as tamen ke la du esprim'o'j ne est'as sam'valor'a'j.
Kiom ebl'e ĉiam hav'as la lim'ig'a'n funkci'o'n, kiu'n ni pri'parol'is en §96, 3. Tio'n tre klar'e montr'as la du'a ekzempl'o de tiu ĉi paragraf'o, kie ni vid'as ke la esprim'o kiom ebl'e dev'as est'i rigard'at'a kiel elips'o de: kiom tio est'as ebl'a.
Est'as do ne'rekomend'ind'e instru'i — kiel tio kelk'foj'e okaz'as — ke est'as indiferent'e uz'i kiel ebl'e plej rapid'e aŭ kiom ebl'e rapid'e. Ne nur ĉar Zamenhof neniam uz'is la last'a'n esprim'o'n en tiu form'o, sed ankaŭ kaj precip'e ĉar la du esprim'o'j ne hav'as la sam'a'n signif'o'n.
”Ven'u kiel ebl'e plej rapid'e” est'as tut'e pozitiv'a ordon'o; la ordon'ant'o ne dub'as pri la ebl'ec'o ven'i rapid'e, kaj instig'as al tio.
”Ven'u kiom ebl'e rapid'e” est'as mult'e pli mild'a ordon'o kun la signif'o: Ven'u rapid'e, kiom tio est'as ebl'a. La ordon'ant'o do ne est'as cert'a pri tiu ebl'ec'o, li sci'as ke ĉi'a'j cirkonstanc'o'j pov'as mal'help'i rapid'a'n ven'o'n.
Ankaŭ en ĉi tiu kaz'o Zamenhof esprim'is per kiom ebl'e special'a'n nuanc'o'n, kiu est'as ne nur stil'a, sed ankaŭ gramatik'a. Nom'e: kiom est'as ĉi tie adverb'o de grad'o, sed kun special'a, nom'e lim'ig'a, funkci'o.
Tiom Mult'e
Kvar'e, ni renkont'as en la Zamenhofa literatur'o la vort'o'j'n
tiom kaj kiom en kombin'o kun mult'e aŭ (kelk'foj'e kun) mal'mult'e. Ekzempl'o'j:
1. Mi sci'as kiom mult'e da mal'ĝoj'o far'is al vi kelk'a'j intrig'ant'o'j. (Let. de Z. II 60)
2 .... la afer'o'n, kiu en'glut'is jam tiom mult'e da serioz'a'j labor'o'j. (O. V. 425)
3. Kiom ajn mult'e vi labor'os kaj el'spez'os ... (Let. de Z. II 285)
4. Ne ĉiu'j sci'as, kiom mult'e ni'a afer'o ŝuld'as al ni'a kar'a for'ir'int'o. (Let. de Z. II 342)
5. Oni leg'as tiom mult'e pri bon'farad'o kaj tiom mult'e da sen'kulp'a'j vers'o'j. (Fab. III 40)
6. tiom mult'e da temp'o. (Fab. III 55)
7. tiom mult'e da paper'o. (Fab. III 40)
8. Tie est'is tiom mult'e da siring'o'j kaj tiom mult'e da salik'o'j.
(id. 64) 9. Mi hav'as tiom mult'e, ke mi ne bezon'as ŝpar'i. (id. 98) 10. Parizo jam tiom mult'e aŭd'is pri tio. (F. K. 143) 11. Kiom ajn mult'e la mond'o asert'os, ke ŝi est'as sen'taŭg'a.
(Fab. III 78) 12. Kiom mult'e la lern'ant'o dev'as ekzerc'iĝ'ad'i. (F. K.289) 13. ... ke la kongres'o tiom mal'mult'e pri'pens'as kaj es tos tiel blind'ig'it'a, ke ... F. K. 300) 14. Kiom mult'e perd'is la esprim'o de tiu'j okul'o'j. (Mar ta 84) 15. Se ili labar'us sur ali'a kamp'a tiom mult'e kiom ili labor'as por Esperant'o. (L. de Z. II 187) 16. Ŝi el'paŝ'is antaŭ'e'n tiom mult'e kiom ŝi pov'is. (Fab.
III 65) 17. ... vi, kiu far'is por ni'a afer'o tiom mult'e kiom neni'u ali'a ĝis nun far'is. (L. de Z. 1332) 18. Neni'u sci'as tiom mult'e da histori'o'j Kiel la di'o de dorm'o.
(Fab. II 2) Tiu'j ĉi vort'du'op'o'j liver'as al ni sufiĉ'e interes'a'n gramatik'aĵ'o'n. Juĝ'ant'e laŭ la ekster'a aspekt'o, oni dir'is: tiom kaj kiom est'as ĉi tie adverb'o'j de grad'o kiu determin'as la vort'o'n mult'e, do kiu'j esprim'as cert'a'n grad'o'n de mult'ec'o. Sed — ĉe du'a aŭ tri'a pri'pens'o — oni baldaŭ far'as la mal'kovr'o'n ke oni pov'as el'las'i la vort'o'n mult'e sen ia ajn katastrof'a konsekvenc'o.
Prov'u nur:
1. Mi sci'as kiom da mal'ĝoj'o ...
2. jam tiom da labor'o'j.
3. Kiom ajn vi labor'os (kp §94, 11) 4. kiom ni'a afer'o ŝuld'as (kp §93, 3) ktp. ktp.
Est'as do klar'e ke inter kiom (tiom) kaj mult'e ne ekzist'as la rilat'o de serv'ant'o kaj mastr'o, de determin'ant'o kaj determin'at'o, ke la kiom’oj ne est'as sub'ord'ig'it'a'j al la mult'e’oj.
Kiel ĉi tiu strang'a fenomen'o est'as klar'ig'ebl'a?
La solv'o ŝajn'as al mi simpl'a: En la tabel'o de korelativ'o'j
tiom kaj kiom indik'as aŭ demand'as je ne'difin'it'a'j kvant'o'j. En
si mem ili teori'e ne en'hav'as la noci'o'n mult’ aŭ mal'mult’. Sed
en la praktik'o ĉiu'j sent'as en ili la latent'a'n noci'o'n mult’. Sen
tio ili eĉ ne est'as traduk'ebl'a'j. La universal'a vort'ar'o en Fundament'o de Esperant'o jam traduk'as ili'n:
tiom — tant, autant, so much, soviel;
kiom — combien, how much, wieviel.
La sekv'o est'as ke en la praktik'a lingv'o-uz'ad'o la vort'o tiom egal'as al tiel mult'e kaj kiom al kiel mult'e.
Sed du'a sekv'o est'as ke la al'don'o de mult'e al tiom aŭ kiom, en la lingv'a sent'o de la uz'ant'o, far'iĝ'as preskaŭ tut'e pleonasm'a. El gramatik'a, teori'a vid'punkt'o ĝi ne est'as tut'e super'flu'a, kiel montr'is ekz. 14 kun tiom mal'mult'e, sed tio last'a est'as tiel grand'a escept'o (ĝi est'as la sol'a ekzempl'o kiu'n mi trov'is), ke mi sen ia skrupul'o pov'as parol'i pri: la pleonasm'a mult'e.
Tiel ni konstat'as ke mult'e en tiom mult'e kaj kiom mult'e est'as ne pli ol (sufiĉ'e super'flu'a) pli'vast'ig'o de la simpl'a'j tiom aŭ kiom, do ke ĝi ia'senc'e determin'as tiom kaj kiom, kaj ne invers'e.
Se esprim'i si'n ali'e: Oni pov'as rigard'i tiom mult'e (aŭ kiom mult'e) kiel unu sol'a'n vort'o'n, malgraŭ la skrib'manier'o en du apart'a'j tut'o'j, kompar'u zoveel, soviel, tant, hoeveel, wieviel, combien.
Aŭ laŭ tri'a manier'o, tiom kaj kiom ĉi tie ne est'as grad- aŭ kvant-adverb'o'j ĉe mult'e, sed ili per si mem esprim'as grad'o'n aŭ kvant'o'n de mult'ec'o.
Zamenhof uz'is ankaŭ la ali'a'n rimed'o'n: Kiel mult'e li pens'ad'is pri Anjo (Fab. III 59). Tio do est'as ekvivalent'o de: Kiom li pens'ad'is pri Anjo, kaj tio last'a pov'as est'i far'at'a pli emfaz'a jen'e: Kiom mult'e li pens'ad'is pri Anjo. Sed oni nepr'e ne konklud'u ke ”do” kiel est'as kiom, ĉar la trakt'it'a fenomen'o est'as apart'a, izol'it'a kaz'o, rezult'ant'a el la karakter'o kaj signif'o de tiom kaj kiom.
Ĉi tiu'j tiom mult'e kaj kiom mult'e pov'as simpl'e est'i rigard'at'a'j kiel leksikon'a'j unu'o'j kaj oni gard'u si'n kontraŭ la jam far'it'a mis'kompren'o uz'i ili'n kiel argument'o'n por la tiom-kiom'ism'o!
Tiom Sam'e
En la antaŭ'a paragraf'o ni jam rimark'ig'is ke la vort'o tiom en
si mem est'as ne'difin'it'a. Tial pov'as okaz'i ke por esprim'i la
ide'o'n ”la sam'a'n kvant'o'n” oni kelk'foj'e sent'as la inklin'o'n pli'konkret'ig'i ĝi'a'n en'hav'o'n per al'don'o de la vort'o sam'e. Ekz.:
1. Antaŭ ĉio li pen'is per apart'a alfabet'o laŭ 33 divers'a'j lingv'o'j en tiom sam'e da ŝlos'il'o'j solv'i la problem'o'n por ... (F.
K. 263) 2. oni pov'as sekv'e ankaŭ don'i tiom sam'e, por ke est'u jam ĝust'e ok'cent. (Revizor'o 80) 3. Ĝi sci'is pli ol la gard'ist'o kaj preskaŭ tiom sam'e Kiel mi.
(Fab. II 36) 4. ... hav'ant'e tiom sam'e da talent'o Kiel mi (Mart'a 39) Por tiu ĉi uz'ad'o (ĝi est'as tre mal'oft'a; la 6 ekzempl'o'j de tiu ĉi paragraf'o est'as la sol'a'j kiu'j'n mi trov'is), valid'as plej-grand'part'e la sam'a'j konsider'o'j kiel por tiom mult'e (mal'mult'e).
Oni pov'us sen iu ajn mal'profit'o por la senc'o el'las'i la vort'o'n sam'e, kaj — ankaŭ tio est'as pruv'ant'a prov'o por la valid'ec'o de ni'a'j rimark'ig'o'j — en ĉiu'j kvar ekzempl'o'j oni pov'us al'don'i la vort'o'n mult'e.
Sam'e nur iom detal'ig'as, pli'vast'ig'as la signif'o'n de tiom, sam'e kvazaŭ relief'ig'as la indik'a'n valor'o'n de la liter'o t en la vort'o tiom.
En akord'o kun §94 tiu tiom sam'e pov'as est'i komplement'o de ia verb'o en metafor'a aŭ en grad'esprim'a senc'o (ebl'e en ekz. 3 ĝi jam est'as grad'esprim'a!).
5. Ni aŭskult'is la voĉ'o'n de Cart nur tiom sam'e kiom ni aŭskult'is la voĉ'o'n de ĉiu'j ali'a'j. (L. de Z. 202) 6. ... zorg'ant'e pri vi tiom sam'e mal'mult'e Kiel pri ali'a'j sub'fos'ant'o'j (L. de Z. 180) Ankaŭ tiu'j mal'oft'a'j tiom sam'e kaz'o'j est'as ne pli ol izol'it'a'j leksikon'aĵ'o'j, rigard'ebl'a'j kiel unu'o'j, kiel traduk'o'j de la naci'lingv'a'j evenveel, evenzeer, ebensoviel, autant, as much.
Sed eg'e rimark'ind'e est'as ke tiu tiom sam'e est'as kelk'lok'e uz'it'a kiel grad'esprim'il'o ĉe adjektiv'o'j aŭ adverb'o'j, kvankam tio est'as grand'a escept'o. Dek'o'j kaj dek'o'j da foj'o'j oni trov'as tiel sam'e kiel, (tiel sam'e bon'e kiel, tiel sam'e saĝ'a'j kiel, tiel sam'e bel'eg'a'j kiel k. s.), sed kvar'foj'e mi trov'is tiom sam'e en tiu pozici'o.
1. Ĝi ne hav'is en si plu vin'o'n, tamen i'o'n tiom sam'e bon'a'n.
(Fab. III 109) 2. La pentr'aĵ'o'j hav'is tiom sam'e grand'a'n ind'o'n Kiel bon'a'j libr'o'j. (F. K. 111) 3. Leter'o ir'is tiom sam'e long'e Kiel hodiaŭ. (F. K. 221) 4. Tiom sam'e mal'bon'e Kiel long'e'daŭr'a'n kun'tuŝ'iĝ'o'n kun la aer'o, ĝi el'port'as ankaŭ ... F. K. 232) Kvankam tiu'j kvar star'as flank'e de dek'o'j da tiel same’oj, ni ne rajt'as parol'i pri erar'o'j, neglekt'em'o aŭ sen'zorg'ec'o. La motiv'o por ili'a uz'ad'o ne pov'as est'i io ali'a ol la dezir'o uz'i form'o'n tre emfaz'a'n. Pri tio ni dir'u iom pli en §104.
Mi tre ĝoj'as tamen, ke Zamenhof uz'is ili'n! Ĉar atent'u bon'e la grand'liter'e pres'it'a'j'n Kiel-o'j'n en fraz'o 18 de §98, en fraz'o'j 3, 4 kaj 6 de §99, kaj en fraz'o'j 2, 3 kaj 4 de ĉi tiu paragraf'o.
Gravur'u en vi'a'n cerb'o'n: Zamenhof ne uz'is tie tiom-kiom, sed tiom-Kiel. Tio est'as fort'a bat'o kontraŭ tiu'j logik'ul'o'j kiu'j logik'um'as: ”Post tia nepr'e sekv'u kia”, aŭ ”tiom pov'as logik'e nur est'i sekv'at'a de kiom”.
Sed tiu'j ĉi ekzempl'o'j de'nov'e pruv'as ke Zamenhof mal'atent'as tia'n logik'o'n (!) rim'ad'o'n! De'nov'e, ĉar ni rimark'is tio'n jam antaŭ'e kaj pri'parol'is ĝi'n en §§14-24, 31-33, k. a.
Tie ni vid'is ke Zamenhof neniam uz'as la vort'o'n kia kiel rimed'o'n por en'konduk'i i'a'n apart'a'n vort'o'n aŭ fraz'er'o'n, far'ant'e el ili komplement'o'n, ĉu suplement'o'n de substantiv'o, adjektiv'o aŭ adverb'o, ĉu pli mem'star'a'n adjekt'o'n. La kaŭz'o est'is, mal'long'e dir'it'e, kia ne hav'as sufiĉ'a'n ĝeneral'a'n, sufiĉ'e vast'a'n senc'o'n por ebl'ig'i ĝi'a'n uz'ad'o'n kiel nur'a kun'lig'ant'o aŭ prepozici'o sen pli.
Kaj nun ni renkont'as simil'a'n fenomen'o'n. La ekzempl'o'j de §93 (1,4, 5, 6), de §94 (16-26), de §98 (15-17) kaj de §99 (5) pru vas ke Zamenhof don'is al kiom (kun'e kun ĝi'a adverb'a karakter'o) klar'a'n konjunkci'a'n valor'o'n. En ĉiu'j menci'it'a'j fraz'o'j ĝi ja en'konduk'as komplet'a'n sub'propozici'o'n.
Sed se sekv'as ne ia propozici'o, sed ia fraz'part'o, Zamenhof elekt'as Kiel eĉ malgraŭ la antaŭ'ir'ant'a tiom.
Kompren'ebl'e ekzist'as ĉi tie kaz'o'j, kiu'j est'as kvazaŭ ĝust'e
sur la lim'o. Tamen, en la Zamenhofaj verk'o'j mi trov'is nur tri
tia'j'n kaz'o'j'n:
1. Mult'e la lantern'o est'is vid'int'a, ebl'e tiom sam'e mult'e kiom
la tri'dek'ses sinjor'o'j urb'a'j deleg'it'o'j. (Fab. II, 117)
2. Ĉiu el vi pov'as nun far'i por ni'a afer'o tiom sam'e kiom mi.
(O. V. 40) 3. La rus'a soldat'o, mort'ig'ant'e ĥin'a'n soldat'o'n, sci'as tre bon'e ke tiu ĉi last'a neniam far'us al li tiom da mal'bon'o kiom li'a sam'gent'a pugn'o. (O. V. 346) Rimark'u ke en ĉiu'j tri fraz'o'j oni bezon'as nur ripet'i la ĉef'propozici'a'n verb'o'n por ek'hav'i propozici'o'n de la plej simpl'a konstru'o, nom'e: subjekt'o + verb'a predikat'o. (1: kiom la deleg'it'o'j est'is vid'int'a'j; 2: kiom mi pov'as, 3 kiom li'a sam'gent'an'o far'us.) Ĉi tie ni do hav'as la plej simpl'a'n tip'o'n de elips'ec'o, eĉ ...
la uz'ad'o de kiom est'as pruv'o, ke Zamenhof sent'is ili'n kiel elips'o'j'n.
Atent'u ankaŭ, ke du el la tri hav'as tiom sam'e (vid'u §99) kaj la tri'a tiom da.
Kontraŭ'e, la uz'ad'o de tiom-Kiel en §98, 18, §99, 3 kaj 4, §100, 2 (§100, 2), 3, 4 pruv'as ke tie ni ne hav'as elips'o'j'n, sed ke la kiel-adjekt'o est'as komplet'a en si mem. Tio de'pend'as kompren'ebl'e nur de la vid'punkt'o de la aŭtor'o mem. Sed la ali'a'j Kiel-uz'ad'o'j, do en fraz'o'j ne ”komplet'ig'ebl'a'j” per simpl'a ripet'o de la jam uz'it'a verb'o, klar'e montr'as la Zamenhof'an tendenc'o'n ne uz'i la vort'o'n kiom por en'konduk'i apart'a'n fraz'part'o'n, do kvazaŭ prepozici'e.
Fraz'o kiel: ”En tiu ĉi jar'o ne pluv'is tiom mult'e kiom last'jar'e”, kiu'n mi trov'is en iu ekzamen'a task'o est'us ne'pens'ebl'a en la Zamenhofa lingv'o. (vid'u §100,3.) La kaŭz'o fakt'e est'as la sam'a kiel ĉe la vort'o kia.
Al Kiel Zamenhof don'is tre vast'a'n, tre ĝeneral'a'n, do tre mal'preciz'a'n kaj mal'difin'it'a'n senc'o'n. Tial ĝi taŭg'as eĉ en prepozici'a funkci'o por en'konduk'i kompar'o'j'n laŭ plej ĝeneral'a manier'o sen tro'a preciz'ig'o de la esprim'ot'a rilat'o. Sed laŭ la Zamenhofa uz'ad'o la vort'o kiom mal'hav'as tiu'n ĝeneral'ec'o'n, tiu'n ”mal'plen'ec'o'n de signif'o”, kiu est'as neces'a kondiĉ'o por far'i ĝi'n nur'a ”kun'lig'ant'o”. Oni pov'us dir'i: la ide'o de kvant'o, de grad'o aŭ de lim'ig'ant'a grad'o est'as en kiom tro drast'a, tro sent'ebl'a, tro manifest'a, tro evident'a, tro si'n'trud'a por uz'i ĝi'n en prepozici'a funkci'o. Aŭ per pli teknik'a termin'o: Kiom hav'as tro grand'a'n semantik'a'n individu'ec'o'n por ebl'ig'i ĝi'a'n prepozici'a'n uz'ad'o'n.
Konklud'o: La tiom-kiom-ism'o est'as rekt'a pek'o kontraŭ la Zamenhofa uz'ad'o; tiu uz'ad'o est'as neniel ne konsekvenc'a kaj kapric'a, sed sekv'as konsci'e tre difin'it'a'n model'o'n, pro taŭg'a'j, ĝeneral'a'j sintaks'a'j motiv'o'j.
Regul'e Zamenhof uz'is tiom kaj kiom ĉe adjektiv'o'j aŭ adverb'o'j, se tiu'j jam est'as determin'it'a'j per la adverb'o pli. Ekzempl'o'j:
1. Kiel bel'a est'as vi'a am'o, kiom pli bon'a est'as vi'a am'o ol
vin'o. (Alt'a Kant'o 4: 10)
2. Oni post'e tiom pli sen'zorg'e pov'as ripoz'i. (F. K. 47)
3. Ĉe la sen'signif'ec'o de la simptom'o'j, tiom pli grand'a atent'o dev'as est'i turn'at'a al la plend'o'j de la pacient'o. (F. K.
230) 4. (Tio'n mi ek'sent'u nur iom pli mal'fru'e.) Sed tiom pli profund'e. (Ifig. 53) 5. (Ĉu tio ne nask'as kompat'o'n?) Kaj tiom pli en mi'a kor’.
(Ifig. 92) 6. (Tio'n) akcept'is mult'a'j jam tre mal'amik'e, tiom pli grand'a est'us la mal'kontent'ec'o, se mi ... (L. de Z. I 49) 7. Ju pli long'e ŝi aŭskult'is, tiom pli far'iĝ'is vid'ebl'e, ke ...
(Mart'a 39) 8. Li'a sub'fos'ad'o est'as tiom pli danĝer'a, ke ĝi est'as far'at'a sub la mask'o de amik'ec'o. (L. de Z. 209, ankaŭ 210) 9. Ni ne dev'as far'i tio'n, tiom pli ke la ag'ad'manier'o de S-ro Christen ŝajn'as al mi ne tre fid'ind'a. (id. 258) 10. Tio kaŭz'is konfuz'o'n, tiom pli ke sam'temp'e kelk'a'j person'o'j ... (id. 106) 11. Est'us ebl'e afer'o tro danĝer'a, tiom pli, ke la ... (id. 316) 12. Tial mi'a'j jun'ul'o'j akir'u vi'a'n favor'o'n, tiom pli ke ni ven'is al fest'a tag'o. (1 Sam. 25: 8) 13. Mi pov'us re'bat'i ili'a'j'n atak'o'j'n, tiom pli ke mi dir'is ... (O.
V. 450) 14. Turn'u vi'n al ia special'ist'o, tiom pli ke mi mi'n okup'as escept'e de mal'san'o'j de okul'o'j. (O. V. 486) 15. La verk'o est'as tre util'a, tiom pli ke la el'don'ant'o vol'as ĝi'n dis'vast'ig'i en grand'a nombr'o. (O. V. 499) Ankaŭ en ĉi tiu kaz'o Zamenhof adapt'is si'a'n Esperant'o'n al la lingv'o-kutim'o'j de la grav'a'j kultur'a'j lingv'o'j. Tie oni ja ankaŭ renkont'as kvant'o-vort'o'j'n ĉe la t. n. komparativ'o'j. Oni dir'as ja (franc'e) ”beaucoup plus grand” kaj ne ”tres plus grand”, (angl'e) ”much better, much mor'e dangerous” kaj ne ”very better, very mor'e dangerous”, (german'e) ”viel grösser”, kaj ne ”sehr grösser”, (nederlande) ”veel mooier” kaj ne ”erg mooier”, (esperant'e) ”mult'e pli bon'a ” kaj ne ”tre pli bon'a”.
Kio pov'as est'i la kaŭz'o de tia tre vast'iĝ'int'a fenomen'o. Mi
vid'as precip'e du motiv'o'j'n:
1. Tiu'j form'o'j precip'e uz'iĝ'as kun adjektiv'o'j (adverb'o'j)
kiu'j signif'as i'o'n mezur'ebl'a'n. Ekz.: Oni pov'as demand'i ”Kiom
pli alt'a est'as la katedral'a tur'o de Strasburgo ol tiu de Utreĥt?”
kaj ricev'os la respond'o'n: ”Ĝi est'as 32 metr'o'j'n pli alt'a”.
En tiu demand'o kiom do ne rilat'as al ia grad'o, sed al tre difin'it'a kvant'o. La uz'ad'o kun ali'a'j adjektiv'o'j (kiom pli bon'a k. s.) pov'us est'i atribu'at'a al analogi'o, kiu ja est'as la plej fort'a lingv'o'form'ant'a faktor'o.
Tamen mi kred'as ke en ĉi tiu kaz'o ni dev'as fos'i pli profund'e'n. Tial mi imput'as pli da valor'o al du'a motiv'o:
2. En §83 ni difin'is grad'indik'o'n kiel la fiks'ad'o'n de la relativ'a pozici'o de io en ia ”supoz'it'a skal'o aŭ ŝtup'ar'o”. Nu, la
grad'indik'a vort'o ”pli” jam indik'as la pozici'o'n sur tia ŝtup'ar'o,
pozici'o'n pli alt'a'n ol tiu de io ali'a. Kaj al'don'ad'o de du'a grad'esprim'il'o fiks'as tiu'n pozici'o'n ankoraŭ pli firm'e, eĉ tiel, ke la
tut'a proces'o perd'as si'a'n relativ'a'n karakter'o'n. Ali'manier'e: Tia
grad'esprim'o en du'a instanc'o tiel konkret'ig'as, ke la parol'ant'o
en si'a mens'o trans'ir'as de la relativ'a sfer'o en la absolut'a'n. Por
muzik'am'ant'o'j: La du'a grad-vort'o est'as la dies'o kiu transpon'as la melodi'o'n en ali'a'n ton'skal'o'n.
Tio kaŭz'as ke la uz'ant'o sent'as si'n kvazaŭ li est'us mezur'ant'a. Vid'u la unu'a'n ekzempl'o'n (el Alt'a Kant'o 4: 10): ”Vin'o est'as bon'a, vi'a am'o pli bon'a”; per tio tiu'j du hav'as si'a'j'n pozici'o'j'n indik'it'a'j. Kaj nun la ekstaz'a am'ant'o kvazaŭ mezur'as la distanc'o'n inter tiu'j du pozici'o'j en la skal'o de bon'ec'o, ”Kiom pli bon'a ...”!
Volont'e mi inter'ŝanĝ'os mi'a'n klar'ig'o'n por ia pli bon'a, sed ne'kontest'ebl'a est'as la fakt'o ke ĉi tiu fenomen'o prezent'as al ni nov'a'n apart'a'n kaz'o'n, de ĉiu'j lingv'o'j disting'it'a'n dis-de la grad'esprim'o en unu'a instanc'o.
Tial oni pov'as nur mir'i pri la supr'aĵ'em'o per kiu i'a'j, kiom'batal'ant'o'j vol'as ”logik'e” pruv'i ke la uz'ad'o de ”tiom pli grand'a” prav'ig'as la uz'ad'o'n de ”tiom grand'a kiom”. Tre mank'hav'a est'as la rezon'o kiu'n ni menci'is en §72 sub. 7. La aŭtor'o baz'as si'n sur ekzempl'o kiu esprim'as nur la kvant'o'n: ”Kiom pli alt'a ĝi est'as? Ĝi est'as 10 metr'o'j'n pli alt'a”.
Tio hav'as neni'a'n rilat'o'n kun grad'esprim'o!
Post'e li salt'as de ”kiom pli alt'a” al ”kiom alt'a”, kaj konklud'as, ke tio est'as sufiĉ'a pruv'o, ke la iom-korelativ'o'j ”logik'e”
hav'as signif'o'n de grad'o.
Efektiv'e, la iom-korelativ'o'j pov'as esprim'i grad'o'j'n, sam'e kiel la iel-vort'o'j, sed oni ne pov'as pruv'i tio'n per tia risk'o'plen'a ”salt'o mortal'e”!
Ankoraŭ du rimark'ig'o'j:
1. En §101, 7 ni trov'as tiom pli post ju pli. Ŝajn'as al mi pli
bon'e uz'i en tia'j fraz'o'j: des pli, kvankam tiom pli est'as cert'e
defend'ebl'a.
2. En la fraz'o'j 5, 7, 9-15 oni pov'us pli'vast'ig'i la sol'star'ant'a'n pli per la vort'o mult'e (kp. §§98, 99).
3. La esprim'o tiom ... ke ĉe la kap'o de iu sub'propozici'o hav'as tre apart'a'n funkci'o'n. Name, ĝi anonc'as ke la sub'propozici'o menci'os kaŭz'o'n aŭ motiv'o'n (oft'e surpriz'a'n aŭ ne'atend'it'a'n) de la ĉef'propozici'a ag'o. La grad'esprim'a valor'o de tiom en tiu form'o est'as tial tre'eg'e mal'fort'a, ebl'e eĉ dub'a. Plej simpl'e est'as rigard'i la vort'kombin'o'n tiom pli ke kiel leksikon'a'n apart'aĵ'o'n, kiel ”esperant'ism'o'n”, ne analiz'ant'e ĝi'n.
Kelk'lok'e Zamenhof uz'as des pli ke en preciz'e la sam'a funkci'o. Ankaŭ eĉ tial la form'o tiom pli ke ne pov'as serv'i por apog'i la tiom-kiom-ism'o'n: special'a kaz'o ja ne hav'as valor'o'n por distil'i el ĝi ĝeneral'a'n regul'o'n.
Nun ni ven'as al ni'a last'a punkt'o: Ekzist'as kelk'a'j, tre mal'mult'a'j fraz'o'j, en kiu'j Zamenhof uz'as tiom aŭ kiom kiel adverb'o'j'n de grad'o rekt'e determin'ant'a'j'n adjektiv'o'j'n aŭ adverb'o'j'n.
Jen ĉiu'j, kiu'j'n mi trov'is:
1. La propagand'o de Esperant'o, kiom ajn grand'a'j est'as ĝi'a'j
last'a'j progres'o'j, est'as apenaŭ komenc'at'a. (L. de Z. I 323)
2. ... mil'o'j'n da person'o'j kiu'j tiom mult'e, kaj tiom long'e kaj
tiom mal'facil'e labor'is ... (L. de Z. II 53)
3. ... Esperant'ist'o'j, kiom ajn grand'a'j est'as ili'a'j person'a'j prestiĝ'o kaj aŭtoritat'o. (L. de Z. II 142)
4. Est'u tiom feliĉ'a, kiom vi est'os kompat'em'a. (Rab. 137)
5. Se tamen, kontraŭ ĉia atend'o, la kongres'o est'os tiom blind'ig'it'a, ke ... (F. K. 304, kp. 300)
6. Ili'a lingv'o prezent'as i'o'n tiom (kursiv'e pres'it'a en la original'o!) perfekt'a'n, ke ... (F. K. 312)
7. Ĝi est'is nur tiom alt'a ke ili pov'is vetur'i tra ĝi en la fingr'ing'o’. (Fab. II 7)
8. La voj'et'o'j est'as pri'lum'it'a'j, almenaŭ tiom, ke oni hav'us
sufiĉ'e da lum'o por la plu'a ir'ad'o. (Fab. III 111).
Krom tio ni renkont'as escept-okaz'e tiom mult'a'j aŭ kiom
mult'a'j, ekz.:
9. ... kiom mult'a'j cent'o'j da mil'o'j da el'migr'ant'o'j (F. K. 217)
10. ... tiom mult'a'j da afer'o'j ... (!?) (Fab. III 113)
Regul'e tamen est'as: tiel mult'a'j kaj kiel mult'a'j (vid'u ekz.
Psalm'o'j 3, 25, 104) Mi nepr'e atent'ig'as mi'a'j'n leg'ant'o'j'n pri la ekstrem'e grand'a mal'oft'ec'o de tia'j ekzempl'o'j. Ekzist'as divers'a'j libr'o'j de Zamenhof, en kiu'j mi eĉ ne trov'is unu sol'a'n ekzempl'o'n (Mart'a, Revizor'o, Ifigeni'o, Mal'n. Test.), nur unu'foj'e mi renkont'is ĉi tiu'n kaz'o'n en Rab'ist'o'j, en Fabel'o'j II, en Fabel'o'j III, en Leter'o'j de Z. I; du'foj'e en Let. de Z. II, kaj en Fund. Krest.
Ili preskaŭ dron'as en la mar'o de mil'o'j da tiel-oj en simil'a pozici'o. Malgraŭ tio mi ne kred'as ke Zamenhof uz'is ili'n pro mank'o je si'n'kritik'o, aŭ eĉ simpl'e pro ”for'glit'o de la plum'o”. Tio ja ne est'as ebl'a! Ĝust'e pro si'a mal'oft'ec'o ili est'as tiel frap'a'j ke ili kvazaŭ ”salt'as en la okul'o'n”, kaj do cert'e est'us el'kribr'it'a'j ĉe eĉ tre supr'aĵ'a tra'leg'ad'o aŭ korekt'ad'o. Ne, Zamenhof ne erar'is kaj ankaŭ ne est'is dev'ig'it'a de ia logik'o, ”kiu est'is pli potenc'o ol li'a propr'a model'o”. (vid'u • 92) Sed est'as invers'e!
Ĝust'e tiu ekstrem'a mal'oft'ec'o est'is por Zamenhof rimed'o por ating'i i'a'n dezir'it'a'n stil'a'n nuanc'o'n, kiu'n li opini'is neces'a. Plej oft'e tio est'as la dezir'o uz'i form'o'n tre emfaz'a'n, ekz. en la n-ro'j 1, 3, 5, 6; kompar'u tiel blind'ig'it'a'n sur pĜ300 de F. K.
kun: ”Se tamen, kontraŭ ĉia atend'o, ... tiom blind'ig'it'a —” sur pĜ304, kaj atent'u la kursiv'a'n tiom sur pĜ312.
En ekzempl'o 2 ni pov'as sen'dub'e konstat'i la influ'o'n de tiom mult'e, krom la dezir'o emfaz'i plej fort'e. Influ'o de tiom mult'e ver'ŝajn'e ankaŭ est'as la kaŭz'o por la uz'ad'o de la mal'oft'a tiom mult'a'j, kiu pov'us est'i anstataŭ'ig'at'a per tiom mult'e da.
En ekz. 4, 7, 8 la afer'o est'as iom ali'a.
Fraz'o 4: ”Est'u tiom feliĉ'a, kiom vi est'os kompat'em'a” est'as parol'it'a al tre sen'kompat'a hom'o. La parol'int'o, petit'e don'i
si'a'n ben'o'n, plen'um'as tiu'n pet'o'n, tamen far'as la ben'o'n de'pend'a de la est'ont'a kompat'em'o de la rab'ist'o. Kiom do hav'as
la ”lim'ig'a'n funkci'o'n” de §96, 3 kaj §97. (kompar'u §94-14)
Konsider'int'e tio'n, mi hav'as la opini'o'n ke tiom en la unu'a
propozici'o propr'e ne rilat'as strikt'e al ”feliĉ'a”, sed la tut'a predikat'o ”est'u feliĉ'a”, tiel ke la fraz'o est'as tut'e sam'valor'a kun:
”Est'u feliĉ'a (tiom), kiom vi est'os kompat'em'a”. Se est'as tiel, la
fraz'o ne aparten'as al ĉi tiu grup'o, sed dev'us hav'i si'a'n lok'o'n
en §94, kiel n-ro 27.
Evident'e est'as ĉiu'okaz'e ke ĝi esprim'as special'a'n nuanc'o'n!
Lim'ig'a'n nuanc'o'n ni ankaŭ trov'as en n-ro'j 7 kaj 8. Atent'u ke en n-ro 7 ne est'as parol'o pro efektiv'a alt'ec'o. En n-ro'j 5 kaj 8 ver'ŝajn'e la fakt'o, ke ”blind'ig'it'a” kaj ”pri'lum'it'a'j” est'as particip'o'j, do de-verb-aĵ'o'j, lud'as ankaŭ rol'o'n.
Zamenhof est'is plen'e konsci'a ke oft'a uz'ad'o de tiu rimed'o for'pren'us ĝi'a'n frap'ec'o'n kaj saĝ'e li lim'ig'is si'n je tiu konstat'it'a mal'oft'eg'ec'o. Tiu est'u avert'o por tiu'j person'o'j, kiu'j tut'e laŭ kapric'o uz'as jen tiel-, jen tiom-form'o'j'n laŭ la ”inspir'o” de la moment'o.
Ĉar tio est'as unu el la plej fatal'a'j sekv'o'j de la ”kiel-kiommilito”, ke mult'a'j, tre mult'a'j, tir'is el ĝi la sol'a'n konklud'o'n:
”Est'as tut'e indiferent'e kio'n uz'i, ĉu tiom-oj, ĉu tiel-oj, ĉar Zamenhof mem ag'is sam'e!” Klar'e ni pov'as konstat'i tio'n en la Esperant'o-literatur'o de post proks. 1937. Kaj tiel kresk'as la danĝer'o ke la post'a generaci'o ne plu pov'os disting'i pur'a'n Esperant'o'n dis'de fuŝ'it'a, mal'riĉ'ig'it'a.
En §40 mi pov'is kapt'i la Zamenhof'an uz'ad'o'n de tia-kia, tiakiu kaj tia-kiel en kelk'a'j simpl'a'j regul'o'j.
Prov'ant'e la sam'o'n por la uz'ad'o de tiel, kiel, tiom, kiom, en grad'indik'a funkci'o, la regul'o'j ne pov'as est'i tiel simpl'a'j, sed oni ne forges'u ke por komenc'ant'o'j part'o el ili jam est'as sufiĉ'a. Unu avert'o ir'u antaŭ'e: Post §§94-104, kun ili'a'j mult'a'j ilustr'ant'a'j, Zamenhofaj ekzempl'o'j supr'aĵ'a stud'ant'o pov'us sent'i la inklin'o'n konklud'i ke la Zamenhofa uz'ad'o de tiom kaj kiom est'as tre abund'a. Sed la mal'o est'as ver'a. Oni pov'as oft'e leg'i tut'a'j'n si'n'sekv'a'j'n paĝ'o'j'n sen renkont'ad'o kun i'a'j tiom-kiomaĵoj!
Por indik'i grad'o'j'n Zamenhof ag'is laŭ jen'a'j princip'o'j: Oni
uz'u:
A. 1. ĉe adjektiv'o'j (adverb'o'j) la iel-seri'o'n + iom §§ 75-78)
2. ĉe adjektiv'o'j en la komparativ'o: la iom-seri'o'n (§§ 101103)
B. ĉe verb'o'j:
1. ĝeneral'e: la iel-seri'o'n + iom
2. por indik'i grad'o'j'n de intens'ec'o, ampleks'o aŭ daŭr'o,
sen ia ajn rilat'o al la manier'o de ag'ad'o: la iom-seri'o'n (§§
94-96)
3. En kaz'o B2 tiom, kiom kaj tiom ... kiom pov'as, laŭ
(efektiv'a aŭ nur sent'at'a) bezon'o, est'i pli'preciz'ig'at'a'j aŭ
pli'akcent'at'a'j per mult'e aŭ sam'e. (§§ 98-99) Paralel'e oni
do hav'as:
a. tiom, kiom, tiom ... kiom
b. tiom mult'e, kiom mult'e, tiom mult'e ... kiom
c. tiom sam'e, kiom sam'e, tiom sam'e ... kiom.
4. La vort'o kiom, en'konduk'ant'e sub'propozici'o'n, pov'as
hav'i lim'ig'a'n funkci'o'n, lim'ig'ant'e la ampleks'ec'o'n de la valid'ec'o de la ĉef'propozici'a en'hav'o. (§96, 3)
C. Special'a'j kaz'o'j:
1. Kiom ebl'e = Kiom tio est'as ebl'a (B 4) (§97).
2. Nur tre mal'oft'e, por ating'i special'a'n nuanc'o'n aŭ efekt'o'n, oni pov'as uz'i tiom, tiom sam'e, kaj kiom ĉe adjektiv'o'j (adverb'o'j) (§§100, 104). Oni tamen uz'u tiu'n licenc'o'n sam'e ŝpar'e kiel Zamenhof, t. e. preskaŭ neniam.
3. La sub'ord'ig'a'n tiom ... kiom oni uz'u nur se kiom en'konduk'as komplet'a'n sub'propozici'o'n.
En lern'o'libr'o'j por komenc'ant'o'j sufiĉ'as A1 en kombin'o kun B1, en daŭr'ig'a'j kurs'o'j kaj libr'o'j oni pov'us komplet'ig'i per A2 kaj B2.
B3, 4 kaj C1 est'u instru'at'a'j kiel leksikon'a'j (vort'ar'a'j) apart'aĵ'o'j.
Fort'e oni avert'u kontraŭ la ne-Zamenhofa tiom ... kiom.
C2 rest'u privilegi'o por literatur'ist'o'j!
Post la praktik'a resum'o de §105 sekv'u kelk'a'j vort'o'j, kiu'j'n oni pov'us rigard'i kiel teori'a'n resum'o'n.
Se oni klopod'as por prezent'i la tut'a'n konflikt'o'n tiom ...
tiel en unu tez'o, mi kred'as ke la sekv'ont'a re'don'as ĝi'n ĝust'e
kaj konciz'e:
Grad'esprim'o ne est'as afer'o de analiz'a difin'o, sed de
(oft'e kompar'a) pri'skrib'o de fenomen'o'j.
a. Ĝi ne est'as afer'o de analiz'a difin'o! Tial oni ne pov'as ”solv'i la problem'o'n” per abstrakt'a'j teori'aĵ'o'j. Rezon'o'j kiel: ”La iel-seri'o esprim'as la manier'o'n, la iom-seri'o esprim'as la kvant'o'n, por esprim'i grad'o'j'n mi propr'a'dir'e bezon'us tri'a'n seri'o'n, sed ĝi mank'as en Esperant'o ... bedaŭr'ind'e”; tia'j rezon'o'j est'as nur pruv'o'j pri krud'a'j mis'koncept'o'j!
Parol'i pri ”erar'ec'o de Zamenhofaj form'o'j”, pri ”io kio laŭ'logik'e ne est'as en ord'o”, pri la ”ekzist'o de grav'a erar'o kiu'n
ni dezir'as korekt'i” (La Progr. 1938, pĜ98, 130) nur pruv'as la supr'aĵ'em'o'n de tia'j el'dir'o'j. Ĉar:
b. Grad'esprim'o est'as afer'o de pri'skrib'o de fenomen'o'j! Tial
ĝi pov'as okaz'i per ĉi'a'j lingv'a'j rimed'o'j. Jen ĝi esprim'iĝ'as
per original'a'j adverb'o'j kiel tre, tro, pli, jen per deriv'it'a'j:
sufiĉ'e, mult'e, fort'e, terur'e; jen ĝi est'as indik'it'a per ia adjektiv'o, jen per ia afiks'o; jen ĝi neces'ig'as kompar'o'n, jen ĝi
est'as menci'it'a per la efik'o'j; jen la substantiv'o mem esprim'as ĝi'n, jen ia substantiv'o bezon'as ĉi'a'j'n komplement'o'j'n.
Kelk'a'j'n ilustr'ant'a'j'n ekzempl'o'j'n mi don'is en §§86 kaj 87, kaj divers'a'j ceter'a'j lok'o'j montr'iĝ'is ke special'e la lig'it'ec'o inter manier'o kaj grad'o est'as tiel fort'a, ke ĝi ne est'as mal'lig'ebl'a.
Ĉi'a'j vort'o'j pov'as esprim'i grad'o'j'n, sed tre special'e ĉiu'j indik'a'j aŭ ek'kri'a'j vort'o'j. Oft'e nur iom pli da akcent'o est'as sufiĉ'a por ke la senc'o de tia vort'o hav'u krom'a'n grad'indik'a'n valor'o'n. Tio valid'as por tiel, kiel tiom, kiom, sed sam'e mult'e por tia kaj kia.
Ekz.: ”Kia veter'o!” pov'as esprim'i grad'o'n de bon'ec'o aŭ (laŭ la cirkonstanc'o'j) de mal'bon'ec'o.
”Est'is tia vent'eg'o ke la arb'o'j renvers'iĝ'is”: grad'o de fort'ec'o.
”Ĉu li ver'e loĝ'as tie”: grad'o de mal'proksim'ec'o.
Ne est'as hazard'o ke ĉiu'j lingv'o'j hav'as nur tiom mal'mult'e da pur'e grad'esprim'a'j adverb'o'j (en Esp. tro, tre, pli), sed uz'as ali'a'j'n rimed'o'j'n. Tio don'as al la lingv'o'j la ebl'ec'o'n esprim'i dek'o'j'n da nuanc'o'j en la grad'esprim'o, tio far'as ili'n fleks'ebl'a'j kaj riĉ'a'j instrument'o'j.
Ne est'as mal'feliĉ'a bedaŭr'ind'aĵ'o ke Zamenhof ne kre'is apart'a'n grad'esprim'a'n korelativ'o-seri'o'n. Tio est'u kaŭz'o por grand'a ĝoj'o, ĉar — se ĝi ekzist'us — neni'u sci'us ĝi'n uz'i korekt'e, kaj la mal'feliĉ'ul'o'j, kiu'j turment'us si'n por tamen far'i tio'n, sent'us si'n katen'it'a'j kaj kapt'it'a'j kvazaŭ en la metal'a strikt'vest'o por mens'mal'san'ul'o'j.
Ne est'as ĥaos'a sen'regul'ec'o en la Zamenhofa uz'ad'o de iel kaj iom-vort'o'j. Kiu asert'as tio'n, tiu ne don'is al si la pen'o'n esplor'i la afer'o'j'n.
Kontraŭ'e: Zamenhof rezerv'is al si iom da liber'ec'o, sed ag'is tre regul'e kaj konsekvenc'e, tiel konserv'ant'e, por Esperant'o la sam'a'j'n ebl'o'j'n kiu'j'n posed'as la natur'a'j lingv'o'j.
Tial prav'as S-ro Isbrucker kiam li nom'is la tiom-kiom-ism'o'n mal'san'o. Li far'is tio'n nur ŝerc'e, kaj kiel fort'e oni ek'indign'is kontraŭ li! Sed ver'e la tiom-kiom-ism'o mal'riĉ'ig'as Esperant'o'n, postul'ant'e unu'form'ec'o'n tie, kie divers'a'j nuanc'o'j postul'as divers'ec'o'n. Ne mir'ind'e ke la tiom-kiom-stil'o impres'as rigid'e, pro la pez'ec'o kiu'n la uz'ant'o'j trud'as al si mem. Eĉ ne unu moment'o'n mi dub'as ke la ”korekt'ad'o”, prezent'it'a per la tiom-kiom-ism'o aparten'as al tiu kategori'o de re'form'o'j, pri kiu'j la opini'o de Zamenhof est'us: ”90% el ili est'as absolut'e sen'bezon'a'j, aŭ eĉ rekt'e mal'util'a'j!” (L. de Z. I 196)
En tiu ĉi traktat'o mi detal'e esplor'is la uz'ad'o'n de kelk'a'j korelativ'o'j en la verk'o'j de Zamenhof, kaj en la §40 kaj 105 mi ven'is al kelk'a'j, sufiĉ'e simpl'a'j regul'o'j.
Mi klopod'is ankaŭ por trov'i” la lingv'ist'ik'a'j'n influ'o'j'n kiu'j pov'us est'i la kaŭz'o'j por la Zamenhofa prefer'o de cert'a'j form'o'j en cert'a'j (lingv'a'j) cirkonstanc'o'j.
Plen'e mi konsci'as ke pri tiu teori'a pri'trakt'o oni pov'as inter si fort'e mal'sam'opini'i kaj disput'i. Tio ja est'as en la karakter'o de ĉiu'j teori'a'j klar'ig'o'j! Sed pro tio oni ne preter'vid'u unu
tre grav'a'n afer'o'n:
Mal'sam'ec'o de opini'o'j pri la Praktik'a Uz'ad'o de la trakt'it'a'j punkt'o'j en la verk'o'j de Zamenhof ne pov'as pli long'e ekzist'i.
Ĉu tial ne est'us ebl'e ke la tut'a esperant'ist'ar'o sekv'u la Zamenhof'an ekzempl'o'n pri la koncern'a'j korelativ'o'j?
Ni hav'as ni'a'n Akademi'o'n. Ĉu ĝi ne hav'a'n task'o'n en tio?
Ĉu ĝi ne pov'us komisi'i al kelk'a'j kompetent'ul'o'j esplor'i ĉu ”mi'a'j ” regul'o'j ĝust'e kovr'as la Zamenhof'an lingv'o'n? Kaj se jes — kaj pri tio mi ne pov'as dub'i — ĉu ne est'as ĝi'a task'o rekomend'i al la esperant'ist'o'j uz'i la korelativ'o'j'n laŭ tiu'j regul'o'j?
Tia'manier'e la ”konflikt'o” (kiu ir'as pli profund'e'n ol mult'a'j supoz'as) pov'us iom post iom mal'aper'i. Kiu ja ne pov'us akcept'i la Zamenhof'an uz'ad'o'n kiel ĝust'a'n baz'o'n por propr'a uz'ad'o?
Tiu'n cel'o'n — la re'pac'iĝ'ad'o'n de du kontraŭ'a'j tendenc'o'j kaj parti'o'j — mi ĉiam hav'is antaŭ mi dum la verk'ad'o de tiu ĉi prov'o. Ĝi est'os grand'a avantaĝ'o por la esperant'ist'ar'o kaj ebl'ig'os al ni trans'don'i Esperant'o'n al post'a generaci'o en ĝi'a pur'a original'a form'o.